Vikingane

Kvifor vart det vikingtid?

Vi ser vikingar i filmar og TV-seriar, og vi har høyrt historier om vikingtokt. Kvifor begynte vikingtida, og kor lenge varte ho?

Norrøn treskjæring
Norrøn treskjæring

Bonde og krigar

Ordet «viking» blir i dag brukt om alle menneska som budde i Skandinavia for cirka 1000 år sidan. Men den gongen vart det norrøne ordet «vikingr» berre brukt om dei som reiste til sjøs. Ein drog til sjøs for å søkje rikdom, drive handel og oppdage nytt land. Folk flest var bønder og levde i små gardssamfunn. Dei livnærte seg hovudsakeleg av jordbruk, jakt og fiske. Kvifor valde nokon å dra på livsfarleg tokt?

Vikingskip på tåkete hav i soloppgang
Vikingskip på tåkete hav i soloppgang

Å dra i viking

Samfunnet i vikingtida bar preg av å vere militarisert. Det vil seie at alle frie menn (bønder) bar våpen og fekk opplæring i våpenbruk. Bønder hadde sesongbaserte felag (fellesdrift), der dei saman utrusta skip for å dra i viking. Det var forventa at søner av bønder deltok på ulike typar tokt før dei overtok ansvar for garden. Dei som ikkje reiste ut i viking, vart sett på som lite truverdige. Dei fekk ikkje snakke i forsamlingar der lov og rett vart diskutert.

Tre vikingskip i en fjord sett fra luften
Tre vikingskip i en fjord sett fra luften

Jakta på ære

På denne tida vart det sterkare sentralmaktar og lovområde i Skandinavia. Samtidig vart det også ein strengare kontroll med åtferda til  enkeltpersonar. Det vil seie at det vart vanskelegare for unge menn å skaffe seg ære, anerkjenning, og dermed sosiale framskritt. Dette kan ha vore ein viktig faktor for å forklare kvifor vikingtokta eksploderte i omfang på 800-talet. Jakta på ære pressa vikingane ut frå Skandinavia for å finne berømmelse og rikdom.

📷  Sølvmyntar frå vikingtida.
Sølvmynter fra vikingtiden
Sølvmynter fra vikingtiden

Lindisfarne

Vikingtida begynte for alvor i år 793. Då angreip vikingar klosteret på øya Lindisfarne i England. Klosteret var ein viktig stad for misjonering av kristendommen i Nord-England. Angrepet sende sjokkbølgjer gjennom det kristne Europa. Dei norrøne vikingane vart frykta, og historier om deira brutalitet har overlevd fram til i dag.

📷  Lindisfarne slott
Lindisfarne slott
Lindisfarne slott

Vikingskip

Dette er berre ein del av sanninga. Vikingane var også dyktige sjøfolk, handelsfolk og handverkarar. Ein har funne sølvmyntar, vektlodd og skålvekter i vikinggravar. Dette tyder på at vikingane var bereiste handelsfolk – og at både kvinner og menn dreiv med handel. Glasperler, keramikk, tekstilar, smykke og våpen av høg kvalitet frå fjerne strøk har også vorte funne i vikinggraver.

Utviklinga av vikingskipa gjorde det mogleg for vikingane å reise på tokt over havet. I dag er ordet viking synonymt med det å vere sterk, modig, effektiv og oppfinnsam.

Vikingskipa var den gongen verdas raskaste. Dei hadde ikkje djup kjøl. Dette gjorde det mogleg for vikingane å ro stilt opp grunne elvar. Dei kunne dra båtane raskt i land på strender, i staden for å vere avhengige av hamnar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Normannar og Vinland

Vikingane segla både nordover, vestover, austover og sørover i Europa. Ein vikinghovding som heitte Rollo etablerte ei busetjing i Nord-Frankrike rundt år 900. Området fekk seinare namnet Normandie. Ordet normannar er eit gammalt vest-europeisk uttrykk for vikingane.

Ein viking segla så langt vest at han kom til kysten av Nord-Amerika. Dette området kalla han Vinland. Her kan du høyre historia om Leiv Eiriksson.

Leiv Eirikssons ferd til Vinland
Gammelt kart over Normandie
Gammelt kart over Normandie

Runer og norrønt

Skriftspråket til vikingane var runealfabetet. Ein meiner at runene stammar frå det latinske alfabetet. Runene vart rissa inn i tre, bein, horn og stein. Runer stammer frå 200-talet, og den gongen brukte ein 24 teikn. Men tidleg i vikingtida kom det ei forenkling av runealfabetet til berre 16 teikn.

Før vikingtida begynte på midten av 700-talet, snakka dei urnordisk i Skandinavia. Så begynte utviklinga av det norrøne språket. Ordet «norrøn» kjem av norðrǿnn som betyr «nordleg» eller «som kjem frå nord». Og norðmenn og Norðrvegr ser du kanskje kva betyr?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Nærbilde av en grå stein med norrøne runer.
Nærbilde av en grå stein med norrøne runer.

Vennskap og alliansar

I vikingtid hadde ein få lover og ei svak sentralmakt. Derfor vart vennskap viktig. Ordet venn har vi frå norrønt vinr. Vikingane hadde rundt 30 ulike ord for å beskrive vennskap, som til dømes alda– (gam­mal), og alúðar– (kjær). Vennskap var det viktigaste sosiale bandet i vikingtida. Slike alliansar gav hovdingar og kongar støtte, og bøndene fekk beskyttelse.

📷  Vikinghus i landsbyen Vestrahorn på Island

Alle vikingar tilhøyrde ein gard, også kalla eit hushald. Hovudbygningen kunne vere opp til 80 meter lang. På garden budde kjernefamilien og deira slektningar, arbeidsfolk og trellar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Vikinghus på Island
Vikinghus på Island

Trellar og slaveri

Ein trell var ein arbeidsslave utan rettar i samfunnet. Ein trell var ofte fødd inn i slaveri, teken til fange i krig, eller kidnappa under tokt. Ein kunne også bli dømd til å vere trell om ein hadde gjort noko straffbart. I vikingtida var slavehandel ein betydeleg del av handelen som gjekk føre seg.

I mennesket si  historie har ein brukt slavar så lenge samfunnet har vore lagdelt inn i stender (klasser) baserte på menneska sin status og verdi. Finst det slavar i dag?

📷 «Kark myrdar Håkon jarl»,  illustrert for  Heimskringla og Soga om Olav Tryggvason av Christian Krohg.
Illustrasjon fra Heimskringla. Kark myrdar Håkon jarl

Ære

I vikingtida stod ære veldig høgt. Det var veldig viktig å sikre seg godt omdømme og rikdom. Ein kunne ifølge Gulatingslova miste rettane dersom ein tre gongar let vere  å hemne ei krenking. Ære var viktig både for enkeltmennesket og hushaldet.

Det var forskjell på drap og mord. Til dømes vart mordbrann eller å drepe nokon på nattestid  sett på som foraktelig. Derfor vart det klassifisert som mord. Då fekk ikkje folk moglegheita til å forsvare seg sjølve. Drap var meir akseptabelt viss ein hemna ei krenking.

📷 Manuskriptet Codex Rantzovianus, pergamenthandskrift av Gulatingslova.

 

Pergamenthåndskrift av den eldre Gulatingslova

Statsdanning og ny religion

På 1000-talet vart stadig fleire vikinghovdingar kristna. Dette førte til at ein ny politisk og religiøs epoke starta i Noreg.

Kongen fekk no rolla som leiar og vernar for kyrkja. Rundt år 1015 vart Olav Haraldsson konge av Noreg. Han vart kalla Olav den Heilage etter sin død. Under Olavs styre vart kristendommen den einaste tillatne religionen i Noreg. Olav fall i slaget ved Stiklestad i år 1030.

📷 “Olav den helliges fall i slaget på Stiklestad” av Peter Nicolai Arbo

I 2017 vart stat og kyrkje politisk skilde i Noreg, slik at statskyrkja opphøyrde. Dette var ein konsekvens av grunnlovsendringane i 2012. Då vart det bestemt at staten ikkje lenger har ein offentleg religion. Statskyrkja fekk no namnet folkekyrkje.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Maleri av Arbo. Olav den helliges fall i slaget på Stiklestad
Maleri av Arbo. Olav den helliges fall i slaget på Stiklestad

300 år

Vikingtida høyrer til ein epoke i Noregs historie som vi kallar den yngre jernalder. På denne tida laga menneska reiskapar og våpen av jern. Tenk på vikingsverdene!

Vikingtida varte i rundt 300 år, til midten av 1000-talet. I år 1066 tapte den norske kongen Harald Hardråde eit slag ved Stamford Bridge i England. Dette slaget blir sett på som slutten av vikingtida i England.  Uttrykket «vikingtida» vart først innført på slutten av 1800-talet.

📷 Vikingsverd, Bergen museum.
Vikingsverd i en monter på et museum

Rykte og ettermæle

Det seiest at vikingane var modige, sterke og eventyrlystne. Det seiest også at dei var brutale. Kva påverknad trur du vikingane har hatt på vår kultur i Noreg?

Blodig viking sett bakfra gående i en eng
Blodig viking sett bakfra gående i en eng

 

Kjelder:

  • Vikinger: Historien og legendene (2019)
    Orage Forlag AS
  • Vikingene: Historien og sagaene (2022)
    Orage Forlag AS
  • Forskning (01.11.2023): Vikingene tålte ikke fornærmelser
    https://forskning.no/arkeologi-historie/vikingene-talte-ikke-fornaermelser/407260
  • Forskning (01.11.2023): Norrøne folk skrev på livet løs
    https://forskning.no/arkeologi-historie/norrone-folk-skrev-pa-livet-los/686207
  • Zilmer, Kristel; Heyerdahl, Gerd Høst: runer i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 1. november 2023 frå https://snl.no/runer
  • Store norske leksikon (2005 – 2007); Ryste, Marte Ericsson; Jørstad, Jonas; Tjernshaugen, Andreas; Pihl, Roger: Lindisfarne i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 1. november 2023 frå https://snl.no/Lindisfarne
  • Lunga, Peter Sigurdson: Rollo i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 1. november 2023 frå https://snl.no/Rollo
  • Store norske leksikon (2005 – 2007): normannere i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 1. november 2023 frå https://snl.no/normannere
  • Nordbø, Børge; Venås, Kjell; Magerøy, Hallvard; Thorvaldsen, Bernt Ø.: norrønt i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 1. november 2023 frå https://snl.no/norr%C3%B8nt
  • Steen, Tone; Hansen, Ketil Fred: slaveri i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 1. november 2023 frå https://snl.no/slaveri
Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Matthew Hunt – Flickr (CC BY 2.0)
    6. Getty Images
    7. Adobe Stock
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Christian Krohg / Offentlig eiendom
    11. Offentlig eiendom
    12. Peter Nicolai Arbo / Offentlig eiendom
    13. Bergen museum / Offentlig eiendom
    14. Getty Images
    15. NRK skole – YouTube
    16. Getty Images