Eg trur ikkje mine eigne auge!

Hjernen oppfattar verda rundt oss gjennom mange sansar. Vi ser, høyrer, føler, smaker, luktar - men kan vi stole på sansane? Kan vi tru på alt vi ser, eller lèt vi oss lure?

Accessibility icon Eg trur ikkje mine eigne auge!

Eg trur ikkje mine eigne auge!

Hjernen oppfattar verda rundt oss gjennom sansane, men kan vi alltid stole på dei?

Hjernen får store mengder informasjon. Derfor tek den nokon snarvegar iblant. Den vel ofte det som er mest sannsynleg. Derfor lèt hjernen seg lure til tider. Vi lèt oss lure av optiske illusjonar. Vi blir òg lurte av manipulerte bilde.

Mann sitter på huk foran i bildet. Kvinne står langt unna. Det ser ut som hun er mye mindre enn mannen.
Mann sitter på huk foran i bildet. Kvinne står langt unna. Det ser ut som hun er mye mindre enn mannen.

Synet

Vi bruker auga for å sjå verda slik ho er her og no. Auget er som eit kamera som slepper inn lys gjennom ei linse. Det rare er at bilde vi får på netthinna er opp ned. Hjernen snur bilde slik at vi oppfattar det rett veg.

Kvifor har vi kvitt rundt iris?

Regnbogehinna (iris) er den farga delen av auget. I midten av iris finst den svarte pupillen. Det er der lyset blir sleppt inn.

Men kvifor har vi så mykje kvitt rundt irisen? Det blir lettare for andre å sjå der du rettar blikket. Menneske er sosiale og vil skape kontakt. Derfor ønskjer vi ofte å oppnå augekontakt.

Tappar og stavar

På netthinna er det lysfølsame celler som blir kalla tappar og stavar. Når lyset treffer cellene, blir det sendt elektriske signal til hjernen.

Stavane lèt oss sjå sjølv når det er dårleg lys. Du har sikkert merka at det er mogleg å sjå uansett kor mørkt det er ute. Stavane er òg laga for å oppfatte rørsle.

Tappane lèt oss sjå fargar og detaljar når det er lyst.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Et kvinnelig øye med grønn farge sett fra siden.
Et kvinnelig øye med grønn farge sett fra siden.

Fargeblindheit

Menneske kan sjå fargane raudt, grønt og blått. Til saman kan vi sjå millionar av fargevariantar.

Folk kan ha ulike former for fargeblindheit. Nokre er raudblinde, medan andre er grønblinde. Dei færraste er fullstendig fargeblinde.

Fargeblindheit gjer at det blir vanskeleg å skilje fargane frå kvarandre. Viss du er raudblind, er det ikkje så lett å skilje tyttebæra frå blåbæra på bærtur.

Seks ulike tallsymboler i ulike farger som viser om du er fargeblind.

Fargesyn hos dyr

Forsøk å førestelle deg verda i berre svart-kvitt. Det hadde blitt nokså kjedeleg. Hunder har ikkje fargesyn. Andre pattedyr kan sjå nokre få fargar. Dei kan sjå forskjell på blått og gult. Det er berre menneske og nokre apar som kan skilje raudt frå grønt.

Nokre dyr kan sjå fargar vi ikkje kan sjå, som ultrafiolett. Dette er stråling som kjem frå sola.

En golden retriever hvalp med ansiktet vendt mot oss.
En golden retriever hvalp med ansiktet vendt mot oss.

Augemål?

Augemål betyr å gjette kor stort eller langt noko er ut frå kva vi ser. Augemålet kan lure oss!

Hjernen trur automatisk at ting som er lenger unna, må vere mindre av storleik enn ting som er nær oss. Ponzoillusjonen er eit døme på dette. I dette dømet trur vi sannsynlegvis at den øvste blå streken er lenger enn den nedste blå streken. Sjølv om dei er akkurat like lange!

Jernbanespor der det ser ut som den øverste svillen er lengre enn den nederste.

Ebbinghausillusjonen

Kva tenkjer du om dei oransje sirklane i bildet? Er dei like store, eller er den eine større enn den andre?

Denne optiske illusjonen blir kalla Ebbinghausillusjonen. Her bruker hjernen dei blå sirklane rundt den oransje for å avgjere kor stor den oransje sirkelen er, og hjernen trekkjer feil konklusjon. Dei to oransje sirklane er faktisk akkurat like store!

To separate oransje prikker som er omgitt av blå prikker.

Slangeillusjonen

Når du ser på illusjonen, ser det ut som om mønstera bevegar seg. Dette har noko med fargane på bildet å gjere. Sidan auga alltid bevegar seg litt, stimulerer det hjernen til å skape ei oppleving av rørsle.

Er det mogleg å stanse rørslene heilt?

Mønster i grønt og lilla som tilsynelatende ikke beveger seg.

Ingen rette linjer?

Ser du nokre horisontale strekar her som IKKJE er bøygde? Kva trur du lurer oss her? Alle dei horisontale strekane er faktisk heilt rette.

Sjakkrutete mønster der de rette linjene ser bøyde ut.

Kjelder:

  • Sandvig, Kjell; Høvding, Gunnar: fargesyn i Store medisinske leksikon på snl.no.
    Henta 8. november 2021 frå https://sml.snl.no/fargesyn
  • Sandvig, Kjell: syn i Store medisinske leksikon på snl.no.
    Henta 8. november 2021 frå https://sml.snl.no/syn
  • Ny vitenskap – Kroppen vol. 4
    Orage Forlag AS

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images