Ein million artar i fare!
Visste du at over ein million artar står i fare for å bli utrydda på jorda? Berre i Noreg er det over over 2700 artar som er trua. Kvifor forsvinn dyr og plantar, og kva betyr det for det biologiske mangfaldet?
📷 Papegøyerørsoppen er ein kritisk trua art i Noreg.
Papegøyerørsopp
Biologisk mangfald
På jorda har vi eit rikt dyre- og planteliv. Det finst bitte små insekt, enorme dyr i havet og millionar av grøne plantar. Dette kallar vi eit biologisk mangfald.
Men mange av artane forsvinn. Dei forsvinn raskare enn nokon gong tidlegare i historia. FN har rekna ut at ein million artar er i fare.
Hovudgrunnen er måten me menneske lever på.
1 / 1
Insekthus i en hage bygd av naturlige materialer fra naturen
Rapport frå FN
FNs naturpanel vart oppretta i 2012 for at forskarar og politikarar saman skulle løyse klimaproblema. I den siste rapporten frå FNs naturpanel kan vi lese om klimaendringar dei siste femti åra. Rapporten er basert på tusenvis av dokument frå heile verda.
No har FNs naturpanel sagt frå at det hastar å forandra måten me bruker jorda på.
Heile jordkloden blir påverka
Forskarane såg at bestandane av dyr og plantar blir mindre over heile kloden. Talet på fuglar, pattedyr, reptil og amfibium har vorte meir enn halvert sidan 1970. I dag har vi åtte millionar artar på jorda. Fleire hundre tusenvis av desse artane står i fare for å døy ut.
Alt heng saman med alt i naturen. Det vil seie at naturen over heile jordkloden blir påverka. Naturen følgjer ikkje landegrensene. Viss regnskogen blir hoggen ned i Amazonas, får dette konsekvensar for alle!
1 / 2
Sjøku svømmer i Crystal river, Florida
Dei viktige insekta
Å utrydde insekt er ein katastrofe for jorda.
Mange dyr lever av å eta insekt, og insekta er viktige for matproduksjonen vår.
Insekta tek med seg pollen frå blomster til blomster, og slik blir dei befrukta. Utan befruktning får me verken frukt eller bær.
75 prosent av matproduksjonen i verda er avhengig av at insekta spreier pollen.
Livet i jorda
Me legg kanskje ikkje så godt merke til livet i jorda.
Det lever millionar av små dyr og sopp i jorda. Desse kallar me nedbrytarar. Desse små dyra og soppane bryt ned organisk materiale som blad, kvistar og døde dyr. Dette blir til næring for nye plantar.
Viss me mistar dette mangfaldet, vil plantar og tre veksa dårlegare.
1 / 2
Termitter bygger et rede under et tre
Plantelivet
Ein av fire plantar på kloden står i fare for å bli utrydda. Du kan finne ei oversikt over artar som er trua i Noreg hos Artsdatabanken.
Vi er heilt avhengige av å ha plantar rundt oss. Plantar og tre gjer at vi får oksygen å puste i.
Det at plantar og tre gjer om karbondioksid og vatn til oksygen og næring, blir kalla fotosyntesen.
Jord- og leirskred
Plantane lagar ikkje berre oksygen, men held jorda på plass med hjelp av røtene sine.
Dersom mange plantar og tre forsvinn, kan mykje av matjorda bli skylt bort når det regnar. Det kan igjen føra til jord- og leirskred.
1 / 2
Villgress på fjellet i solnedgang
Framande artar
Artar som ikkje naturleg høyrer heime i eit område, kan fortrengje dei artane som er der fra før.
Me har sett korleis brunsnigelen utkonkurrerer andre snigelartar og øydelegg blomstrar og plantar. Dyr som vanlegvis et sniglar, liker ikkje brunsniglar. Det betyr at desse dyra får mindre mat.
Stillehavsøsters
Dei siste somrane har stillehavsøstersen slått seg ned langs kysten.
Der fortrengjer han andre artar og øydelegg mykje for dei som skal bada. Det er fordi han har superkarpe skjel som er vonde å trakka på!
1 / 2
Brunsnegler i en brun plastikboks i en hage
Utrydding er naturleg
Det er ikkje noko nytt at artar forsvinn. Sånn har det alltid vore. Vi kan finne fossil av dyr som har levd tidlegare, og som no er utdøydde. Det nye er at artane blir utrydda raskare enn før.
Tidlegare skjedde utryddinga over millionar av år. No skjer det i løpet av nokre hundre år. Sidan 1500-talet har 570 planteartar og 700 dyreartar over heile verda blitt utrydda.
📷 Av det nordlege stumpnashornet finst det berre 2 eksemplar igjen på planeten. Det er ei mor med dottera si. Tidlegare fanst dei i tusentals i Sentral-Afrika.
Stumpnesehornmamma og kalv på den afrikanske savannen
Fleire pandemiar
Menneske brukar meir og meir av naturen. Ikkje berre for å dyrke mat, men òg for å byggje bustad. Då kjem vi tettare på dyrelivet.
Det igjen kan føre til fleire pandemiar. Virus kan smitte frå ville dyr til husdyra våre, og deretter til mennesket. Covid-19 er eit døme på eit slikt virus.
1 / 1
Flaggermus hengende i et tre
Korleis påverkar menneske det biologiske mangfaldet?
FNs rapport viser til fem hovudårsaker til at menneske påverkar det biologiske mangfaldet.
• Vi brukar større delar av naturen
• Vi utnyttar plantar og dyr
• Vi er med på å endre klimaet
• Vi forureinar naturen
• Vi innfører og spreier framande, skadelege artar
London skyline dekket med trær
Vi brukar meir av naturen
Alle dyr og plantar lever i det vi kallar habitat. Når desse områda blir mindre og færre, slit dyr og plantar med å overleve. Jorda har ikkje lenger så mange område med urørt natur.
Store havområde blir og overtekne av menneske. Ikkje minst gjennom store oppdrettsanlegg og oljeplattformer. Dei fleste elvar og innsjøar blir forureina av dyrehald og jordbruk, og vi må ikkje gløyme all plasten som hamnar i havet.
Menneske overtek naturen
Menneske har forandra 75 prosent av alt land som ikkje er dekt av is. Tenk at mennesket tar så mykje plass!
Det er allereie rydda nok land til å sikre den produksjonen vi treng. Likevel blir det rydda enda meir land. Kva trur du skjer med dyra som har budd i desse områda?
1 / 2
Oppdrettsanlegg i Lofoten
Kvegdrift
Kveg er det pattedyret det finst flest av i verda. Over halvparten av alle pattedyr er kveg. Ville dyr utgjer berre 4 prosent. Menneske utgjer 36 prosent av alle pattedyr.
Det er altså mange kyr på jorda!
Ein firedel av alt isfritt land på jorda blir faktisk brukt som beitemark for kveget.
Kva kunne beiteområda vore brukte til viss det vart mindre kvegdrift?
Kveg på et jorde
Overfiske
Overfiske er eit problem der me fiskar for mykje fisk frå havet. Dette skjer når store fiskebåtar tek opp så mykje fisk at det ikkje er nok igjen til å halda bestanden levedyktig.
Ein «bestand» er talet på fiskar av same slag i havet. Viss me fiskar for mykje, blir det ikkje nok vaksne fiskar til å laga yngel. Dette skader heile økosystemet i havet.
Dei siste 40 åra har menneske fiska så mykje at over halvparten av alle fiskebestandar har vorte redusert kraftig.
Industriell fisking. Store mengder fisk fanget i garn
Havet blir tømt
For å kontrollera problemet med overfiske, har nokre land innførte reglar som blir kalla fiskekvotar. Dette betyr at det er ei grense for kor mykje fisk ein kan fanga.
Dessverre hender det at desse reglane ikkje blir følgde, og folk fiskar meir enn det som er lov. Nokon fiskar ulovleg fordi dei vil tena meir pengar, andre gjer det fordi dei treng mat. Det kan skada fiskebestandane endå meir.
Mengder av fisk på en båt
Jakt på trua artar
Mange tjener milliarder av kroner på å selge sjeldne dyr. Jo færre gjenlevende dyr det er av en art, desto mer kan de ta betalt for dem.
I Afrika er det populært å jakte på «de fem store». Det er bøffel, neshorn, elefant, tiger og løve. Neshorn og elefant blir også jaktet på fordi deres horn og støttenner er så verdifulle.
Dyr i havet er også truet. Der jakter man på hai bare for å tak i haifinnene. Disse brukes blant annet til suppe
En flokk elefanter i Serengenti
Tener pengar på gammal overtru
Mange, spesielt i asiatiske land, trur at horn og støyttenner kan heila alvorlege sjukdommar.
Dette er i dei fleste tilfelle berre gammal overtru, og ein del av kultur og kinesisk tradisjonell medisin. Dei som sel slike produkt, kan tena mange pengar.
Elfenbenornamenter
Forbruk og forureining
Det er vanskeleg å løysa den globale krisa som FNs naturpanel peikar på. Me lever på ein slik måte at me treng meir og meir av det som finst i naturen.
Det er ikkje berre fordi me har vorte fleire menneske på jorda. Me forbruker også mykje meir enn før.
Fabrikkane forureinar luft, vatn og jord, og dette bidreg også til tap av biologisk mangfald.
Giftstoff
Giftstoff som hamnar ut i naturen, spreier seg når dyr et kvarandre. Til slutt får vi menneske gifta i oss.
I verste fall kan vi døy av det, men det kan òg føre til at vi ikkje kan få barn. Dei siste åra har vi sett at plast fungerer som ei «gift» i naturen, ikkje minst i havet.
1 / 2
Mikroplast i en skje
Klimaendringar
Klimaendringar er ikkje bra for nokon. Verda blir varmare, og havet blir forureina av plast.
Mange land prøver å begrense utslepp og forureine mindre, men det tar lang tid å snu utviklinga.
Målet er å ikkje å auke den globale temperaturen med meir enn 2 grader. Det høyrest lite ut, men er heilt avgjerande for klimaet.
Stor trussel for plantar og dyr
Klimaendringar gjer at dyra får det vanskeleg. Dei finn mindre mat, får færre ungar og må stadig flytte på seg.
Høgare temperatur fører til at enkelte dyr ikkje kan overleve i dei naturlege habitata sine. Dei må dra til område som er kaldare. Men til slutt er det ingen stader igjen som er kalde nok.
Klimaendringar kan vere den største trusselen for dyr og plantar.
1 / 2
Isbjørn på isflak
Så kva kan vi gjere?
Forskarar peikar på nokre endringar som må til.
Land må investere meir i fornybare energikjelder som sol og vind. Det må bli lagd miljølover som gir kraftige bøter viss dei blir brotne.
Land kan forby import av varer som ikkje er produserte berekraftig. Då stiller alle leverandørar likt, og dei må omstille seg.
Kva vil du gjere?
Me må forstå at naturen har ein verdi, og me må betala kva det kostar. Me har ikkje råd til å la vera. Me har berre éin jordklode me kan leva på.
Alle land må samarbeida for å redda klimaet. Viss alle bidreg med noko, kan me gjera mykje. Det lettaste er å redusera forbruket vårt.
Kva vil du gjere med forbruket ditt?
1 / 2
Innsjøer formet som fotavtrykk i en grønn skog.
Kjelder:
- ipbes.net (01.11.22): Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services
https://ipbes.net/global-assessment
- fn.no (01.11.22): Menneskelig aktivitet truer eksistensen til én million arter
https://www.fn.no/nyheter/fns-naturpanel-menneskelig-aktivitet-truer-eksistensen-til-en-million-arter
- miljodirektoratet.no (01.11.22): Truede arter i Norge
https://miljostatus.miljodirektoratet.no/Truede-arter/
- wwf.no (01.11.22): Nesehorn
https://www.wwf.no/dyreleksikon/neshorn?utm_source=1400&gclid=Cj0KCQjwjIKYBhC6ARIsAGEds-JYXwllJsdShgsKsrqkshn6LOfhw_lBxVPhLvKdAewuJfxUjodXgfIaAhyZEALw_wcB
- Frafjord, Karl: skjelldyr i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 1. november 2022 frå https://snl.no/skjelldyr
Bilde- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
