litteraturhistorie på null komma niks:

Del 6: Realismen

På midten av 1800-talet endra ein syn på kva oppgåve skjønnlitteraturen hadde. Litteraturen skulle vere ei stemme i samfunnsdebatten. Dette galdt store forfattarar som Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson, Amalie Skram og Camilla Collett.

Åpen bok ligger på et skrivebord med stabler av bøker på hver side, og sidene i boka avgir et skinnende lys.
Åpen bok ligger på et skrivebord med stabler av bøker på hver side, og sidene i boka avgir et skinnende lys.

Georg Brandes

«Det at en Litteratur i vore Dage lever, viser sig i, at den sætter Problemer under Debat. Saaledes sætter George Sand Ægteskabet under Debat, Voltaire, Byron og Feuerbach Religionen, Proudhon Eiendommen, den yngre Alexander Dumas Forholdet mellom de to Kjøn og Emil Augier Samfundsforholdene. At en Literatur Intet sætter under Debat er det samme som, at den er ifærd med at tabe al Betydning.»

Byrjinga på realismen blir ofte knytt til desse orda frå den danske kritikaren Georg Brandes. Han sa dette i ei rekkje forelesningar om litteratur. Der kritiserte han den danske litteraturen for å liggje langt bak resten av Europa.

📷   Portrett av Georg Brandes
Portrett av Georg Brandes

Realismen under utvikling

Men du, ei lita presisering. Realismen har vore i utvikling. Vi deler derfor omgrepet inn i fem. Sjå på det som fem ulike måtar å skrive på i realismen. Denne artikkelen tar for seg tre av dei: poetisk realisme, kritisk realisme og naturalisme.

📷   «Vinternatt i Rondane» av Harald Sohlberg.
Vinternatt i Rondane, maleri av Harald Sohlberg
Vinternatt i Rondane, maleri av Harald Sohlberg

Frå romantikk til realisme

Realismen som litterær periode varte frå rundt 1830 til 1890. Det moderne gjennombrotet var startskotet på perioden. Forfattarar gjekk bort frå den romantiske skrivemåten. Litteraturen fekk eit tydeleg mål: Han skulle endre samfunnet.

📷   «Labrofossen» av Thomas Fearnley, 1837
Labrofossen, maleri av Thomas Fearnley, 1837
Labrofossen, maleri av Thomas Fearnley, 1837

Poetisk realisme

Skiftet frå romantikk til realisme skjedde ikkje over natta. I ein periode blei det skrive litteratur med delar av både realisme og romantikk. Denne blandinga fekk namnet poetisk realisme. Som ide låg romantikken til grunn. Men blandinga peika likevel mot realismen. Forfattarane brukte religiøse og romantiske idear som var godt plasserte i den faktiske kvardagen.

Bjørnsons bondeforteljingar

Ein av Noregs største forfattarar var Bjørnstjerne Bjørnson. Han skreiv blant anna mange bondeforteljingar i overgangsperioden. Å bruke bonden som karakter peikar tydeleg mot det nasjonalromantiske. Bonden var ein viktig representant for det «ekte norske».

📷   Fra filmen «Synnøve Solbakken» (1919). Fotograf: Ukjent

Gjennom bondeforteljingar skildrar Bjørnson den usminka sanninga. Bønder blir skildra som hardtarbeidande og truande. Men òg at dei kunne vere valdelege og alkoholiserte. Hensikta til Bjørnson var å prøve å oppdra bondestanden.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Scenebilde fra filmen Synnøve Solbakken, en mann og en kvinne som står ved en skigard
Scenebilde fra filmen Synnøve Solbakken, en mann og en kvinne som står ved en skigard

Amtmandens døtre

Eit anna eksempel på eit poetisk realistisk verk er Camilla Collets roman «Amtmandens døtre». Ein roman der karakterane kjem frå overklassen. Kvinna si stilling i samfunnet kjem tydeleg fram i hovudkarakteren Sofie. Ho må velje mellom to ting. Ekte kjærleik og mannen som familien ventar at ho skal gifte seg med.

Forteljarmåten og synet på kjærleiken og ekteskapet er romantisk. Det realistiske kjem frem i temaet og valet Sofie står i. Eit kjent sitat frå denne romanen er då Sofie seier: «Vår bestemmelse er å giftes, ikke å bli lykkelige.»

Tydeleg samfunnskritikk

Romanen til Collett blei seinare kalla den første tendensromanen i norsk litteraturhistorie. Det er romanar som har ein tydeleg kritikk av samfunnet. «Amtmandens døtre» kritiserer jentene si stilling i samfunnet og kor lite makt dei har til å bestemme over eige liv.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt

Kva var kritikkverdig i samfunnet?

I den kritiske realismen skulle litteraturen altså fokusere på det som var urettferdig i samfunnet. Ikkje all litteraturen på denne tida gjorde det. Men det er denne litteraturen som har blitt ståande som symbolet på det moderne gjennombrotet.

Gammelt blomstermønster i burgunder og gull
Gammelt blomstermønster i burgunder og gull

Litteraturen – eit talerøyr for politiske meiningar

Begrepet realisme er i Norden knytt til litteraturen som kom i 1870- og 80-åra. Forfattarane ønskte å få fram sanninga om dei dystre sidene i samfunnet. Dei prøvde å skildre ei verkelegheit som var så ekte som mogleg. Dei skreiv om dobbeltmoralen hos borgarskapet. Om leiarar som misbrukte makta si. Om fattigdom og klasseskilje. Og om kvinneundertrykking.

📷   «Kampen for tilværelsen» av Christian Krohg (1888–89)
Kampen for tilværelsen. Et maleri fra 1889. Sultne barn og voksne som står i kø og nesten sloss for å få litt brød. I bakgrunnen er det snøkledde gater.

Samfunnsdebatt

Gjennom litteraturen gav dei ei stemme til folk i samfunnet som elles ikkje blei høyrde. Skjønnlitteraturen hadde ein underhaldningsverdi. Han var òg eit viktig område for samfunnsdebatt.

📷   «Sovende mor med barn» av Christian Krohg (1883)
Sovende mor med barn, maleri av Christian Krohg fra 1883

Et dukkehjem – om kvinna si stilling i samfunnet

Henrik Ibsen skreiv teaterstykket «Et dukkehjem» i 1889. Det fekk stor suksess, og stykket blir framleis spelt på teaterscener over hele verda. Temaet i stykket er kvinna sin plass i det borgarlege ekteskapet. Hovudkarakteren Nora er gift med advokaten Helmer. Nora kjenner på ein konflikt mellom eigne behov og forventningane til mannen. Og ikkje minst forventningane frå samfunnet.

Ho har behov for eigne meiningar og vere uavhengig av Helmer. På denne tida var det svært vanleg med fornuftsekteskap. Folk skilde seg ikkje. Men det er nettopp det Nora gjer i slutten av stykket. Under kan du lese eit utdrag frå ein diskusjon mellom Nora og Helmer. Ho prøver å forklare Helmer kor låst ho kjenner seg i ekteskapet.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Utrag frå Et dukkehjem

HELMER: Nora, hvor du er urimelig og utakknemlig! Har du ikke vært lykkelig her?

NORA: Nei, det har jeg aldri vært. Jeg trodde det, men jeg har aldri vært det.

HELMER: Ikke – ikke lykkelig!

📷   Foto: Knut Åserud

NORA: Nei, bare lystig. Og du har alltid vært så snill mot meg. Men vårt hjem har ikke vært annet enn en lekestue. Her har jeg vært din dukkehustru, slik som jeg hjemme var pappas dukkebarn. Og barna, de har igjen vært mine dukker. Jeg syntes det var fornøyelig når du tok og lekte med meg, slik som de syntes det var fornøyelig når jeg tok og lekte med dem. Det har vært vårt ekteskap, Torvald.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Naturalismen – brutalt ærleg

Ei anna form for realisme er naturalismen. Litteraturen i naturalismen hadde òg som funksjon å kritisere samfunnet. Realistane hadde stor tru på at litteraturen kunne endre samfunnet. Naturalistane var ikkje like sikre.

Kjenneteikn ved naturalismen

Dei realistiske tekstane skildra ofte borgarskapet. Dei som faktisk hadde makt til å endre. Dei naturalistiske tekstane fokuserte på ofra for dei dårlege forholda. Som ungjenta ingen ville gifte seg med fordi ho hadde blitt gravid etter ei valdtekt. Eller den fattige faren som blir alkoholikar etter at sonen døyr. Forfattarane i naturalismen beskreiv både grotesk og brutalt. Her pynta ein ikkje på sanninga. Detaljar om kor fælt livet kunne vere for underklassen blei skildra. Det var òg vanleg med mange skildringar av miljøet.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Albertine

Utdraget under er frå den naturalistiske romanen «Albertine» av Christian Krohg. Romanen handlar om den fattige ungjenta Albertine. Ho blir valdtatt av ein politibetjent. Til slutt endar ho som prostituert.

📷   «Albertine i politilægens venteværelse» av Christian Krohg (1886–1887)

«Ja, men jeg tar ikke af mig Klæerne.»

«Jo!» svarte han uten at se op – «det er det bedste, at Du tar af dig Klæerne. – Ja, det er det bedste.»

Væggene var mørke, og der laa et rødligt Halvlys utover fra en Maaneskinslampe. Værelset var skjævt – Væggen til høire var meget mindre end den til venstre – det syntes hun, var rart. Sengen stod paa den skraa Væggen lige mod Døren. Hun havde godt vidst, at den stod slig og var af Mahogni. Hun hørte, at han reiste sig derinde. Han slap først den ene Portièren ned og saa den andre. Der blev igjen en lang, lysende Stribe i Midten. Der var Gulvtæppe paa Gulvet.

Hun klædte sig af, det var, ligesom det skulde saa være – og hun la Strømperne sine under de andre Klæerne, for hun husked paa, at der var Huller i dem.

«Albertine» førte til mykje uro då boka blei gitt ut i 1886. Boka blei først trekt tilbake. Men etter ei tid førte ho faktisk til at samfunnet blei betre, då prostitusjonslova blei endra. Det var på grunn av at Krohg hadde fokusert på temaet.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
Albertine i politilegens venteværelse, maleri av Christian Krogh
Albertine i politilegens venteværelse, maleri av Christian Krogh

Determinisme

Determinisme skil naturalisme frå realisme. Det betyr at det ikkje er mogleg å endre skjebnen. Mennesket er resultat av arv og miljø. Er du fødd fattig, døyr du fattig.

Gullalderen i norsk litteraturhistorie

Mange seier at den realistiske perioden var ein gullalder i norsk litteraturhistorie. Store forfattarar som Amalie Skram, Alexander Kielland, Jonas Lie, Camilla Collett, Bjørnstjerne Bjørnson og Henrik Ibsen gav ut litteratur som er elska den dag i dag.

Gammelt blomstermønster i burgunder og gull
Gammelt blomstermønster i burgunder og gull

Realistiske forfattarar i dag òg

Romanar som dette blir kanskje ikkje gitt ut i dag. Bøker der lærarar slår elevar, om barn fødde utanfor ekteskap eller om alkoholiserte bønder. Det varierer om norske forfattarar bruker litteraturen for å fremje politiske meiningar. Men det finst absolutt mange realistiske forfattarar i dag òg. Som prøver å skildre verkelegheita vi lever i, på godt og vondt.

Gammelt blomstermønster i burgunder og gull
Gammelt blomstermønster i burgunder og gull

Kjelder:

  • Andersen, Per Thomas: Norsk litteraturhistorie ( 2012)
    Oslo. Universitetsforlaget.

Bilde- og videorettar:

    1. freepik.com
    2. digitaltmuseum.no (CC BY-SA 4.0)
    3. Nasjonalgalleriet / Offentlig eiendom
    4. Lillehammer kunstmuseum / Offentlig eiendom
    5. Foto: Ukjent / Oslo Museum (CC BY-SA 4.0)
    6. Getty Images
    7. Nasjonalmuseet / Offentlig eiendom
    8. KODE / Offentlig eiendom
    9. Nasjonalgalleriet / Offentlig eiendom