Lønt og ulønt arbeid
Mange har ein deltidsjobb ved sida av skulen. Då tener ein pengar og lærer korleis det er å jobbe. Det er òg vanleg å hjelpe til heime, og det får ein ofte ikkje lønn for. Lønn betyr at ein får betaling for ein jobb. Vi skil mellom lønt og ulønt arbeid.
En gutt står på kjøkkenet og tar oppvasken
Arbeidstakar og arbeidsgivar
Dei som jobbar, blir kalla arbeidstakarar, og dei som tilset folk, blir kalla arbeidsgivarar.
Offentleg sektor er jobbar i staten, fylkeskommunen eller kommunen. Alle andre arbeidsplassar blir kalla privat sektor.
En gjeng mennesker som er glad i hverandre står sammen
Ulike typer næringar
Vi har òg ulike typar næringar. Primærnæringar er jordbruk, skogbruk, fiske og fangst. Sekundærnæringar er industrien som bearbeider råvarer frå primærnæringa, som når dei lagar fiskepinnar av fisk. Tertiærnæringar er næringar som tilbyr tenester, til dømes skular og butikkar.
Før jobba mange i primærnæringane. Vi hadde eit bonde- og fiskarsamfunn. Etter den industrielle revolusjonen jobba mange i fabrikk, og Noreg utvikla seg til eit industrisamfunn. I dag er Noreg eit tenestesamfunn.
1 / 2
En fisker går rundt på fiskebåten
Rettar og pliktar
Vi har mange lover som styrer arbeidslivet. Den mest kjende lova heiter Arbeidsmiljølova.
Her står det kva rettar og pliktar arbeidsgivarar og arbeidstakarar har.
Alle må gå på skulen i ti år, men det er vanskeleg å få jobb rett etter ungdomsskulen. Derfor begynner dei fleste på vidaregåande. Der kan ein anten førebu seg på studium på universitet og høgskular, eller ein kan ta ei yrkesfagleg utdanning som snikkar eller bilmekanikar.
Det er ikkje lett å bestemme seg for kva ein skal bli. Skal ein velje eit trygt yrke der det er lett å få jobb, eller skal ein velje noko ein brenn for, sjølv om det kan vere vanskeleg å få jobb etterpå?
Ofte har andre forventningar til kva ein skal velje. Nokre vel det same som vennene, sjølv om dei kanskje ikkje er så interesserte. Lærarar og rådgivarar på skulane kan hjelpe deg å finne ei utdanning som passar for deg.
1 / 2
En hånd holder en trehammer
Fagforeiningar
På slutten av 1800-talet fann arbeidarane ut at det var lettare å få til endringar i arbeidslivet viss dei stod samla. Derfor organiserte dei seg i ein organisasjon dei kalla LO – Landsorganisasjonen i Noreg.
Arbeidsgivarane gjorde det same, og organisasjonen deira heiter NHO – Hovudorganisasjonen i næringslivet.
LO og NHO vart samde om nokre reglar for arbeidslivet. Denne avtalen kalla dei Hovudavtalen. Annakvart år forhandlar dei om lønns- og arbeidsforholda i hovudavtalen.
I dag finst det fleire fagforeiningar ein kan melde seg inn i, men det er heilt frivillig å bli medlem.
Streik
Viss arbeidstakarane ikkje blir samde med arbeidsgivarane, kan dei streike. Det betyr at dei sluttar å jobbe. Arbeidsgivarane kan svare med lockout. Då stengjer dei arbeidarane ute frå arbeidsplassane sine.
Viss konflikten blir langvarig, eller viss han er farleg for livet og helsa til menneske, kan det bli innført tvungen lønnsnemd. Då bestemmer styresmaktene kva som skal bli resultatet. Begge partane må godta dette sjølv om dei er usamde.
1 / 2
Arbeidsløyse
I dag er det lita arbeidsløyse i Noreg. Det betyr at dei fleste har ein jobb. Mange andre land slit med å få nok jobbar til alle.
Det er viktig for både oss og samfunnet at flest mogleg jobbar. Når vi tener pengar, kan vi kjøpe det vi treng. Dessutan er det viktig å kjenne at vi gjer noko nyttig som vi liker og er flinke til.
Samfunnet tener på at mange er i arbeid, for staten får pengar når vi betaler skatt av det vi tener. Desse pengane blir brukte til å lage til dømes vegar og sjukehus.
Dei som ikkje har jobb, kan få arbeidsløysetrygd frå staten, eller dei kan få hjelp til å komme i arbeid gjennom NAV. Folk som mister jobben, føler seg ofte mislykka, og det kan gå ut over helsa deira. Derfor er det viktig at dei kjem raskt i jobb igjen.
1 / 2
En gutt sitter og ser ut på et folkehav
Entreprenørskap
Mange yrke har forsvunne, til dømes smed og skomakar. Mange stader har det vorte færre tilsette fordi maskinar har overteke mykje av arbeidet. Derfor er det viktig å skape nye arbeidsplassar.
Folk som har gode idear og klarer å skape nye arbeidsplassar, blir kalla entreprenørar. Men sjølv om ein har ein god idé, må ein ha pengar og arbeidskraft for å komme i gang.
Ein god ide handlar om å finne opp eit produkt eller ein ny arbeidsmetode som ein kan selje. Først må ein undersøkje om folk er interesserte i produktet, og om det finst andre bedrifter som sel noko liknande. Så må ein tenkje på korleis ein skal marknadsføre produktet, og kva det skal koste. Ein må tene meir enn det kostar å produsere varen for at det skal lønne seg.
I skulen jobbar ein med entreprenørskap gjennom elev- og ungdomsbedrifter for å lære ungdom å skape arbeidsplassar i framtida.
1 / 2
