Europearane og kolonialismen

Rundt 1000 år f.Kr vart det danna koloniar rundt Middelhavet. Greske bystatar ønskte å skaffa inntekt gjennom handel. Romarriket koloniserte store område og folk då dei utvida riket sitt. Også vikingane oppretta koloniar både i Irland og andre stader. Frå 1500-talet starta europearane den store koloniseringa utanfor Europa.

Illustrasjon fra 1800-tallet av et møte i Kongo mellom Europere og Afrikansk urfolk
Illustrasjon fra 1800-tallet av et møte i Kongo mellom Europere og Afrikansk urfolk

Årsak til kolonialisme

Det er to hovudårsaker til at eit land koloniserer andre land. Det kan vera økonomiske eller strategiske årsaker – eller begge delar.

Viss årsaka er økonomisk, ønskjer kolonimakta å tena pengar. Det gjer dei ved å henta varer og råvarer, som til dømes krydder, kakao og silke frå det kontrollerte området. Varene blir tekne med til kolonimakta, og somme gongar må kolonien kjøpa varene tilbake. Kolonien får då rolla som marknad. Det var vanleg at dei innfødde vart sette i slavearbeid for kolonimakta.

Når koloniseringa er strategisk, har kolonimakta ønske om meir makt. Ofte var det ein kombinasjon av både økonomiske og strategiske motiv.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Antique photograph of the British Empire: Annexation of the territory of the king of Ado
Antique photograph of the British Empire: Annexation of the territory of the king of Ado

Den første fasen

På 1500-talet byrja europeiske statar å ta kontroll over område i Sør- og Mellom-Amerika. Perioden varte fram til 1800-talet. I denne perioden vart slavar henta frå Afrika som arbeidskraft. Hovudfokuset denne perioden var handel.

Vintage gravering av Hernan Cortes som møter Moctezuma II - en aztekisk hersker

Den andre fasen

Den andre fasen starta på 1800-talet og varte fram til 1900-talet. Fleire europeiske land hadde lenge hatt koloniar, men no kasta òg andre land seg med i kampen om å kontrollera nye landområde. Det vart ein konkurranse mellom dei europeiske landa om å skaffa seg flest koloniar både i Afrika og i Asia. Ofte vart områda overtekne med våpen og makt. Perioden blir kalla imperialismen.

📷 Keisar Menelik II av Etiopia stod imot italiensk kolonisering på slutten av 1800-talet. 

Keiser Menelik II av Etiopia sto imot italiensk kolonisering på slutten av 1800-tallet

Avkolonisering

Dei fleste koloniane fekk tilbake sjølvstendet sitt etter 2. verdskrigen. I 1960 vart det bestemt i FN at alle koloniar skal få tilbake fridommen sin, og at det ikkje er lov å skaffa nye koloniar.

Korleis gjekk det med koloniane?

Koloniane fekk eit stort økonomisk tap då råvarer og varer vart frakta ut av landet. Innbyggarane fekk lite betalt for varene. Det vart vanskeleg for mange av dei gamle koloniane å starta med eigen industri etter at dei vart sjølvstendige. Mange av menneska i koloniane følte seg mindre verde, og mange stader vart kolonimaktene sine tradisjonar sett på som viktigare enn dei gamle lokale tradisjonane.

Land og folk utan sjølvstyre

Sjølv om FN avskaffa koloniar i 1960, finst det framleis i dag land og landområde som blir styrte av andre land. Desse områda vart okkuperte eller koloniserte under imperialismen, og har i dag ulik grad av sjølvstyre. Falklandsøyene, Gibraltar, Fransk Polynesia og Bermuda er døme på slike område.

Gibraltar ligg som ein sørspiss på den spanske kystlinja. Den såkalla kronkolonien har vore styrt av Storbritannia sidan 1713. I dag har Gibraltar eit indre sjølvstyre. Spania ønskjer rett til å styra Gibraltar. Storbritannia meiner Gibraltar sjølv må bestemma, og etter fleire folkeavstemmingar er det ganske klart at Gibraltar ikkje ønskjer å bli innlemma i Spania.

FN held auge med landområde og folk som står på ei liste over ikkje-sjølvstyrte område. I 2013 vart det bestemt i FN at område som framleis var ikkje-sjølvstyrte, skulle få sjølvstende. Men nokre område ønskjer ikkje sjølvstende. Desse områda må ta sine eigne val, sa generalsekretæren i FN, Ban Ki-moon.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Gibraltarklippen
Gibraltarklippen

Verdsspråka

Språk og imperialisme heng tett saman. Kolonimaktene tok med kulturen sin til dei nye områda sine. Eit av dei viktigaste kulturelle kjenneteikna er nettopp språk. Enkelte stader, som hos mayafolket i Sør-Amerika, vart dei opphavlege språka forbodne.

Kolonimakta sitt språk vart først brukt administrativt. Skulle ein kunna delta i eller påverka styret i landet, måtte ein kunna det administrative språket. Slik spreidde det nye språket seg gradvis til heile befolkninga.

Spansk, portugisisk, fransk og engelsk finst no på alle kontinent. Engelsk er aller mest utbreidt – språket er offisielt i 59 ulike land. Fransk er offisielt i 29 land, spansk i 21 land og portugisisk i 10 land.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Kart over Afrika som viser kolonier fra 1896
Kart over Afrika som viser kolonier fra 1896

Kjelder:

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. UN Photo / Yutaka Nagata
    6. UN Photo / Jean Pierre Laffont
    7. Getty Images
    8. Getty Images