Skape orden av kaos

Kvifor er dag og natt delt i 12 timar, og kvar time i 60 minutt? Kven har eigentleg bestemt kor lang ein meter er? Kvifor er det så viktig å kunne vege ting nøyaktig? Kvifor er tid pengar?

Måling er eit menneskeleg behov. Vi måler verda for å skape orden av kaos. Ikkje minst når det gjeld handel og økonomi.

Til saman brukar vi sju einingar: masse/vekt, avstand/lengd, tid, temperatur, lysstyrke, elektrisk straum og stoffmengde (mengda av eit kjemisk stoff).

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Nærbilde av en snekker som bruker målebånd og blyant for å måle en planke.
Nærbilde av en snekker som bruker målebånd og blyant for å måle en planke.

Å vege ting nøyaktig er ofte heilt avgjerande

Dei første menneska skaffa seg det dei trong sjølve. Dei jakta, fiska og sanka bær. For å finne mat måtte dei flytte rundt. Etter kvart begynte dei med jordbruk og busette seg på éin stad. Mange dyrka meir enn dei sjølve trong, og dei kunne byte til seg andre varer.

Då måtte ein få eit rettferdig system for bytting av ulike varer. Etter kvart vart det utvikla standardar for vekt. Desse standardane var baserte på korn.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Kvifor treng vi vekter?

Har du prøvd å samanlikne vekta av to ting gjennom å først løfte den eine, og deretter den andre? Nokre gongar er det lett å seie kva som er lettast og kva som er tyngst. Andre gongar er det vanskelegare.

Ofte er det enklare å vurdere vekt dersom du held ein ting i kvar hand, men auga kan lure oss. Vi tror ofte at store ting veg meir enn mindre ting. Då må vi fram med vekta for å undersøkje.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En gammel vekt
En gammel vekt

Å bruke vekter er rettferd

Det å bruke vekter var eit system for rettferd. Uansett kva vekt du brukte, så skulle eit eple vege det same.

Men det var mange som prøvde å jukse med vektene for å få betre betalt. I det gamle Egypt vart dei som juksa, dømde til døden.

vekt som symboliserer rettferdighet
vekt som symboliserer rettferdighet

Vekta av eit korn

Kva skulle ein bruke som utgangspunkt for å vege to ulike varer opp mot kvarandre? Løysinga vart korn. Kvart korn har omtrent same storleik og vekt uansett kvar ein er i verda.

Kan du tenkje deg nokre utfordringar med å bruke korn som vekteining?

Det var ganske upraktisk å telje opp talet på korn kvar gong ein skulle vege noko. Ei unse er 437 korn – og veg i underkant av 30 gram. Tenk viss ein skulle vege opp fleire kilo?

Ein erstatta derfor korna etter kvart med steinar og metallgjenstandar. Då vog éin stein det same som eit visst tal korn. Dette var så effektivt at det vart kopiert over heile verda.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt

Kiloen ser dagens lys

På 1700-talet hadde alle franske landsbyar sine eigne målereiskapar. Dei var ofte lenkja faste i kyrkjeveggen. Kvifor det, trur du?

Kva slags utfordringar ville det skapt i dag viss kvar by hadde sitt eige system for måling av vekt?

Etter mykje prøving og feiling kom nokon fram til at éin liter vatn skulle svare til éin kilo. Men vatn veg ulikt avhengig av om det er varmt eller kaldt. Vatn kan òg vere forureina.

Derfor reinsa (destillerte) dei ei mengde vatn for å få bort uønskte stoff. Så målte dei vekta av dette vatnet. På bakgrunn av dette støypte ein i 1799 ein prototype eller mal i platina for å vite kor mykje éin kilo skulle vere. Dette skulle vere likt overalt.

Målet var klart, men det hadde nokre manglar. Platina er nemleg mjukt, og små bitar vart etter kvart slegne av dei første kopiane. Dei vart unøyaktige.

Derfor blanda dei platina med eit hardare metall (iridium). Denne prototypen vart brukt fram til 2019. Han vert oppbevart i nærleiken av Paris.

Etter 2019 har prototypen for ein kilo endra seg. No blir det ikkje lenger brukt ein fysisk metallbit, men elektriske målingar. Men framleis er ikkje måleininga kilo heilt perfekt. Kanskje det er du som løyser dette ein gong i framtida?

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt

Meteren

Omgrepet meter kjem frå det greske «metron» som betyr ‘mål’. I 1791 vart det bestemt at meteren skulle vere ein timilliontedel av avstanden frå Nordpolen til ekvator. Før dette var det over 25 000 ulike måleiningar for lengde berre i Frankrike.

2 jenter som holder en stor linjal mellom seg
2 jenter som holder en stor linjal mellom seg

Cubit

I det gamle Egypt fløymde Nilen (elv) over kvart år. Då forsvann grensene mellom dei ulike bøndene. For å måle opp grensene igjen utvikla dei cubiten.

Ein cubit var avstanden frå olbogen til Farao til tuppen av langfingeren hans. Cubiten gjorde det mogleg for egyptarane å byggje pyramidane med stor presisjon.

Ved fullmåne samla landmålarane seg og målte sine egne cubitar laga av tre, opp mot farao sine cubitar som var laga i granitt. Viss målet ikkje var rett, kunne dei ansvarlege bli avliva.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Pyramider
Pyramider

Korleis klarte dei å måle avstanden frå Nordpolen til ekvator?

To franske vitskapsmenn, Delambre og Mechain, fekk oppdraget om å måle avstanden frå Nordpolen til ekvator. Då måtte dei måle avstanden mellom to punkt på ein breiddegrad. Ein breiddegrad er ei tenkt linje som går frå nord til sør på jordkloden.

Forsøka skjedde under den franske revolusjonen på slutten av 1700-talet. Dei som dreiv med ting som kongen ikkje forstod, kunne bli arresterte. Delambre vart arrestert fleire gonger fordi han klatra opp i tårn med merkelege apparat.

Prosjektet tok sju år og førte til at meteren vart definert.

Prototypen til ein meter vart laga i platina i 1799, og er no i Frankrike. Dessverre vart det gjort nokre feil i begynnelsen, så han er ikkje heilt korrekt.

Det var eit ønske om at meteren skulle bli eit internasjonalt mål. I 1875 vart meteren godteken. Kopiar av prototypen vart send ut i verda, og no blir meteren brukt i nesten alle land.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt

Kjelder:

  • Hofstad, Knut: unse i Store norske leksikon på snl.no. Henta 17. februar 2022 frå https://snl.no/unse
  • Holtebekk, Trygve; Hofstad, Knut: cubit i Store norske leksikon på snl.no. Henta 17. februar 2022 frå https://snl.no/cubit

Bilde- og videorettar:

  1. Getty images
  2. Getty images
  3. Getty images
  4. Getty images
  5. Getty images
  6. Getty images
  7. Getty images
  8. Getty images
  9. Getty images