Vikingane

Handel og handverk i vikingtida

Plyndringane til vikingane har vorte beskrive som valdelege herjingar, men den fredelege handelen som gjekk føre seg i vikingtida, var omfattande.

Norrøn treskjæring
Norrøn treskjæring

Bytehandel

Vikingtida var ei brytingstid mellom den gamle og den nye økonomien. Vare- og gåvebyte var den gamle økonomien. Kjøp og sal var den nye økonomien. Bytehandel var den mest vanlege måten å skaffe seg varer på i vikingtida. Ein kniv kunne bytast mot smør, eller kjøt kunne bytast mot korn, og så vidare.

Ved gåvebyte vart vennskapsband knytte eller fornya. Hovdingar og småkongar ønskte vakre gjenstandar som dei kunne belønne følgjarane sine med. Slike gåver kunne vere kapper og gull- eller sølvringar.

For første gong i Skandinavia vart handelen også basert på kjøp og sal. Denne handelen var uavhengig av partane sin sosiale status og dei personlege relasjonane. Men dette kunne gå gale dersom ein kom med eit upassande forslag. Til dømes som å kjøpe noko frå ein venn i staden for å byte. Då kunne det tolkast som om ein ønskte å oppheve vennskapet, og dette kunne føre til konfliktar.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
En gullbrosje fra vikingtiden
En gullbrosje fra vikingtiden

Sølv

Sølv vart brukt som betalingsmiddel. Eit sølvsmykke kunne hoggast i biter og vegast, for så å bli brukt som betaling. Seinare kunne sølvet igjen smeltast om for å lage nye smykke. Vektlodd og skålvekter vart brukte for å vege sølv som skulle brukast som betalingsmiddel. Slike vekter har ein funne i vikinggraver.

📷   Ein sølvklump frå vikingtidsbyen Kaupang.

Sølvskattar er funne nedgravne over heile Noreg. Ein halsring i sølv frå Senja vart funnen med ei runeinnskrift som fortalde om kor sølvet kom frå. Det kom frå Frisland, altså dagens Nederland. Men om sølvsmykket var rana, kjøpt eller bytt, veit vi lite om. Olav Tryggvason var den første norske kongen som fekk laga sølvmyntar. Han regjerte i åra 995-1000, og myntane vart kalla sølvpenningar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En sølvklump fra vikingtidsbyen Kaupang med arabiske mynter, armbånds­frag­menter og annet betalingssølv som var i ferd med å bli smeltet om
En sølvklump fra vikingtidsbyen Kaupang med arabiske mynter, armbånds­frag­menter og annet betalingssølv som var i ferd med å bli smeltet om

Kaupang og Viken

Kaupang i Vestfold var eit sentrum for handel i vikingtida, og byen vart grunnlagt rundt år 800. Den gongen høyrde Vestfold og områda rundt Oslofjorden til danskekongens overherredømme. Kaupang vart grunnlagt som ein grenseby mot nord og vest. Noregs første by kan derfor seiast å ha vore dansk.

Kyststroka i Vestfold høyrde  i vikingtida til regionen Viken. Viken strekte seg frå Lindesnes i Sør-Noreg til Göta elv ved dagens Göteborg i Sverige. Derfor er det nokon som meiner at ordet viking betyr ‘ein som kjem frå Viken’. Det kan også bety ein som vik frå kurs – altså ein som plyndrar.

I Kaupang var det cirka 200 innbyggjarar. Byen hadde mellom anna glasperlemakarar, smykkestøyparar, jernsmedar, tekstilhandverkarar og ravsmedar. I området utanfor var det bondegarder som forsynte byen med mat. Bøndene bytte kjøt og korn mot jernreiskapar, ull og andre varer.

På språket til vikingane (norrønt) betyr ordet kaupangr ‘marknad’ eller ‘kjøpstad’. Kaupang var eit viktig internasjonalt knutepunkt for produksjon og handel, og også gåveutveksling. Her kunne ein kjøpe eller byte til seg keramikk frå Aust-Europa, drikkebeger frå Frankarriket, myntar fra Austen, bysantiske glasperler og tekstilar, ull, reiskapar og våpen.

Handels- og handverksverksemda i Kaupang avtok på midten av 900-talet, og den forsvann heilt rundt år 970. Kvifor den forsvann etter 170 år, er det ingen som veit sikkert.

Forrige avsnitt

1 / 5

Neste avsnitt
Kaupang i Vestfold
Kaupang i Vestfold

Ottar

Den nordnorske hovdingen og handelsmannen Ottar skal ha besøkt Kaupang mot slutten av 800-talet. Ottar var frå Hålogaland, som er det gamle namnet på området nord for Trøndelag. Ottar fortalde om reisene sine til engelske kong Alfred rundt år 890. Forteljinga hans vart så skriven ned i gammalengelske skrifter.

Forteljinga handlar om Ottars handels- og oppdagingsreiser. Her blir det fortalt at Ottar hadde med kvalrosskinn og pels (frå reinsdyr, oter, bjørn) nordfrå som han kunne byte mot prestisjevarer, som korn og tekstilar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Reinsdyrskinn
Reinsdyrskinn

Internasjonal handel

Vikingane var internasjonale handelsfolk for 1000 år sidan. I Skandinavia grunnla dei store kjøpstader som Kaupang i Noreg, Hedeby i Danmark og Birka i Sverige. Vikingane slo seg etter kvart ned i nye land, og handelsrutane deira spreidde seg både langt og vidt.

📷   Rekonstruerte hus i Hedeby.

Varer som tømmer, jern, pels og kvalross-elfenbein vart selde av vikingane på marknadar i Europa og andre stader. Dei kjøpte luksusvarer som gull og keramikk frå Middelhavsområda, glasvarer og vin frå Frankrike og Tyskland, og tinn, kveite og honning frå England. Frå fjerne strøk som Konstantinopel (no Istanbul) og Bagdad tok vikingane med seg sølvmyntar, silke og eksotisk krydder som kanel.

Slavehandel var ein viktig del av handelen i Europa på denne tida. I krig tok ein fangar, og selde desse som om dei var varer. Vikingar tok også fangar, men nokre gongar var det vikingar som tapte slaget. Då vart vikingane tekne til fange og selde vidare som slavar.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Rekonstruerte hus i Haithabu.
Rekonstruerte hus i Haithabu.

Tekstilar

Før film og fotografi vart oppfunne, fortalde ein historier gjennom vovne og broderte tekstilar. Eit veggteppe kunne derfor fungere som ein slags teiknefilm, med livlege karakterar og viktige hendingar frå mytar, religion og slektshistorie.

📷   Veggteppe frå vikingtida funne i Överhogdal i Sverige.

I vikingtida vart det importert silke frå Bysants og Sentral-Asia. Slike tekstilar er funne i vikinggraver, som til dømes Osebergfunnet. Dette tyder på at det var handel mellom Skandinavia og fjerne strøk.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Et veggteppe fra vikingtiden funnet i en kirke i Sverige
Et veggteppe fra vikingtiden funnet i en kirke i Sverige

Osebergfunnet

I 1903 vart det funne ein gravhaug frå vikingtida utanfor Tønsberg. Osebergfunnet har vist seg å vere den rikast utstyrte grava frå vikingtida. Gravhaugen inneheldt eit 22 meter langt vikingskip i eik som var grava til to kvinner.

Osebergfunnet inneheldt den største samlinga av tekstilar og tekstilreiskapar frå vikingtida som nokon gong er funnen. Skipsgrava inneheldt fleire vevar og vevreiskapar, brikkevevar og sakser. Ho inneheldt også delar av ein billedvev som viser kvinner og menn i prosesjon (høgtideleg opptog) med hestar og vogner. Ein fann også ei firehjult vogn med vakre utskjeringar, tre sledar og ei kiste med tøyrestar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Osebergskipet i Vikingskipshuset på Bygdøy, Oslo.
Osebergskipet i Vikingskipshuset på Bygdøy, Oslo.

Sterke fargar

Vikingane brukte sterke fargar i tekstilar, og bruksgjenstandar vart måla i sterke fargar. Osebergfunnet var svært godt bevart, og fargane på tregjenstandar og tekstilar var sterke då dei vart gravne ut, etter å ha ligge i jorda i over 1000 år. Dessverre bleikna fargane raskt  når dei kom i kontakt med luft og lys.

📷  Fragment av eit billedteppe frå Osebergfunnet.
Fragment av et billedteppe fra Osebergfunnet.
Fragment av et billedteppe fra Osebergfunnet.

Musikken i vikingtida

Song og musikk spelte ei viktig rolle i vikingtida. Musikken vart brukt til fest, når barna skulle sove eller når tungt arbeid skulle gjennomførast. Musikkinstrument vart til og med brukt i krig. Ein hovding eller konge viste styrke og makt ved å ha musikarar rundt seg.

📷  Bukkehorn

Vikingane skreiv ikkje ned notar, så vi veit ikkje sikkert korleis melodiane høyrdest ut. Instrument har vi derimot funne mange av. Vikingane spelte på bronselurar, beinfløyter og bukkehorn.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Bukkehorn
Bukkehorn

Rikdom

Som mange andre søkte vikingane rikdom. Dei gjekk anten til angrep – eller forhandla med varer – det kom heilt an på situasjonen.

📷  Spenne i metall og steinar som vart funnen på Åker i Hedmark.
Spenne i metall og steiner, ornamentert, utformet ansikt og overkropp i sentrum.
Tokta og erobringane til vikingane

Kjelder:

  • Store norske leksikon (2005-2007): Göta älv i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 28. november 2023 frå https://snl.no/Göta_älv
  • Bratrein, Håvard Dahl; Norsk biografisk leksikon: Ottar – høvding i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 28. november 2023 frå https://snl.no/Ottar_-_høvding
  • Stylegar, Frans-Arne; Store norske leksikon (2005-2007); Scott, Ida: Osebergfunnet i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 28. november 2023 frå https://snl.no/Osebergfunnet
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Eirik Irgens Johnsen / Kul­tur­his­torisk museum, UiO (CC BY-SA 4.0)
    4. J. P. Fagerback / Offentlig eiendom
    5. Getty Images
    6. Frank Vincentz (CC BY-SA 3.0)
    7. Offentlig eiendom
    8. Petter Ulleland (CC BY-SA 4.0)
    9. Eirik Irgens Johnsen / Kul­tur­his­torisk museum (CC BY-SA 2.0)
    10. Ukjent / Offentig eiendom
    11. Eirik Irgens John­sen / Kul­tur­his­torisk museum, UiO (CC BY-SA 4.0)