Ny geologisk epoke
Planeten vi bur på, har eksistert i 4,6 milliardar år, og mykje har forandra seg på den tida. Kontinent har flytta på seg, klimaet har endra seg, artar har kome og gått – og mennesket har oppstått. Spor etter alt dette ser vi i fossil og kjemiske signal som finst i jorda sine lag av bergartar. Dette har gjort det mogleg for geologar å dele historia til planeten inn i tidsepokar.
Flyfoto av Hengifoss i Fljótsdalshreppur, Øst-Island
Holocen – «heilt nyleg»
Tidsepokane trias, jura og krit – då dinosaurane levde – er godt kjende. I dag lever vi i det som blir kalt holocen, som er gresk for «heilt nyleg». Denne perioden begynte for 11 700 år sidan, etter den siste store istida. Klimaet har for det meste vore stabilt, noko som har gjort det mogleg for oss å planleggje framtida og forbetre livsstilen vår ved å dyrke jorda, utnytte nye energiformer og byggje byar.
⬅ Mammuten døydde ut omtrent midt i holocen.
To mammuter som slåss med hverandre i en vinterlandskap
Antropocen
Nokre forskarar meiner no at den enorme påverknaden menneska har hatt på planeten vår, har ført oss inn i ein heilt ny geologisk tidsepoke: antropocen – «menneskealderen».
Det var nobelprisvinnar i kjemi, Paul Crutzen, som i år 2000 lanserte namnet. Forskarar jobbar no med å få denne tidsepoken offisielt anerkjent. For å setje ei grense mellom ulike tidsepokar må det vere nok bevis på at det over heile verda finst ein kjemisk forskjell mellom steinlaga. Slutten på krittida blir til dømes kjenneteikna ved at ein ser mykje av metallet iridium. Dette metallet kom frå asteroidenedslaget som sette punktum for levetida til dinosaurane.
⬅ Dampmaskinen, som også finst i damplokomotiv, var oppfinninga som sette i gang den industrielle revolusjonen.
1 / 2
Et gammel damplokomotiv
Når begynte antropocen?
Det vanskelegaste for geologane er å finne ut nøyaktig når perioden begynte. Somme meiner at det skjedde for tusenvis av år sidan då mennesket begynte å dyrke jorda. Men det første jordbruket sette ikkje så sterke spor etter seg. Andre meiner at begynnelsen kan setjast til cirka 1750, då den industrielle revolusjonen starta. Frå dette tidspunktet auka mengda av karbondioksid i atmosfæren, og graving etter kol, olje og gass endra landskapet drastisk.
Andre meiner at 1950-åra var det store vendepunktet for påverknaden vår på jorda. Etter andre verdskrigen begynte verda å bli stadig meir samankopla. Befolkninga i verda vaks i forrykande fart, og atomalderen begynte. Nokon trur det vil vere dei radioaktive spora som er avsette på kloden frå dei første atombombesprengingane, som vil bli kjenneteiknet til framtidige geologar på antropocen, medan andre meiner det kan vere plastforureining, sot frå kraftverk eller betong.
1 / 2
3D illustrasjon av plast som flytter i åpent hav
Raske endringar
Uansett om vi kan finne ei bestemt grense eller ikkje, kan vi ikkje nekte for at mennesket har hatt ein varig verknad på miljøet. Vi har berre eksistert på jorda i mindre enn 0,01 prosent av jorda si historie, men på den tida har vi greidd å omforme planeten mykje raskare enn naturlege geologiske prosessar ville ha gjort. Det har skjedd større forandringar dei siste 100 åra enn det har dei 250 000 åra før det, og det er ingen teikn til at vi bremsar ned.
Betre forståing for framtida
Ikkje alle endringar har vore negative. Alle oppfinningane og oppdagingane våre gjer at dei fleste av oss har ein mykje betre levestandard enn dei som levde før oss. Industrijobbar har lyfta millionar av menneske ut av fattigdom og frigjort dei frå svolt og hungersnaud som oppstår når avlingar slår feil.
Framsteg innan medisin, som vaksinar og genteknologi, har òg redusert dødelegheita veldig. Sikrare økonomi har minska behovet for store familiar, noko som fører til at befolkninga kan vekse saktare. Vi veit òg meir om planeten vår og universet enn nokon gong før, slik at vi kan lære av historia, forstå notida og planleggje for framtida til planeten.
1 / 2
Bilde av en forsker som analyserer og bruker en dråpeteller med andre vitenskapelige elementer
Større forskjellar
Men sjølv om levestandarden vår generelt er i ferd med å bli betre, har forskjellane vorte større. Mange menneske i utviklingsland er tvinga til å ta dårleg betalte jobbar som produserer varer til rike land. Viss alle skulle ha same levestandard som folk i Vesten, er det berre plass til 2–3 milliardar menneske på kloden. Befolkninga i verda har stige frå 1 milliard til over 7 milliardar sidan 1800-talet.
Slummen i Nairobi, Kenya.
Overfolking
Den raske befolkningsveksten har ein enorm innverknad på miljøet. Vi har endra over 50 prosent av landjorda ved å rydde skog, byggje byar og demme opp elvar. Det er no berre halvparten så mange tre på jorda som det var før mennesket oppstod, og det biologiske mangfaldet over heile verda har minka katastrofalt.
⬅ I Hong Kong bur innbyggjarane svært tett.
Eksempel på hvor tett innbyggere bor i Hong Kong med følge av overbefolkning
Klimaendringar
Ein annan stor miljøpåverknad er klimaendringane. Sidan 1750 har det vore ein kraftig auke i mengda klimagassar som blir sleppt ut i atmosfæren, mellom dei karbondioksid frå forbrenning av kol, olje og gass, nitrogenoksid frå bruk av gjødsel, og metan frå husdyr og søppelplassar.
Dette endrar klimaet i raskare tempo enn nokon gong tidlegare. Varmare klima er på veg til å smelte isen på Grønland og i Antarktis, og dette vil sannsynlegvis føre til at havnivået stig opp mot fem meter dei neste hundreåra. Kystområde vil bli overfløymde, og dette er dei landområda der det bur flest menneske.
⬅ Karbondioksid frå dei første åra av den industrielle revolusjonen varmar framleis opp planeten.
1 / 2
Isfjell, Antarktis
Vassressursar
Dagens industrijordbruk fører òg til at vatn, elvar og kystområde blir forureina av overflødig gjødsel. Gjødsla renn ut i vatnet og gir blomstring av giftig plankton, som kan drepe fisk, skaldyr og andre havorganismar.
Påverknaden til mennesket
Kva vil geologar bruke som kjenneteikn på antropocen i framtida?
1. Invaderande artar
Handel og trafikk over heile kloden har ført med seg nye artar til stader der dei ikkje høyrer heime.
2. Byar
Byar dekkjer mindre enn 2 prosent av jordoverflata, men husar meir enn halvparten av jordas befolkning.
3. Atmosfæren
Klimagassar har hopa seg opp i atmosfæren i urovekkjande fart og ført til oppvarming av kloden.
4. Gruvedrift
Menneske omformar jorda på jakt etter fossilt brensel og byggjemateriale, noko som gir erosjon og forureina elvar.
5. Vassbruk Oppdemming av elvar endrar landskapet og vasstilgangen.
6. Skogar
Menneske har hogge ned halvparten av trea i verda, øydelagt leveområda til dyra og hindra dyra i å tilpasse seg klimaendringane.
7. Jordbruk
Jordbruk endrar naturlege økosystem og påverkar det biologiske mangfaldet og atmosfæren.
8. Biologisk mangfald
900 artar har vorte utrydda dei siste 500 åra, og utryddinga skjer stadig raskare.
9. Kystfarvatn
Nitrogen og fosfor frå jordbruket fôrar planktonblomstring som kveler livet i sjøen.
10. Overfiske
Overfiske har skadd både arten som blir fiska, og andre artar som er avhengige av han.
1 / 5
Hva vil fremtidens geologer bruke som kjennetegn på antropocen
Kvifor treng vi ein ny epoke?
Vi veit at klima, biologisk mangfald og jordas geologi òg i tidlegare tider har endra seg drastisk og skapt forhold som er langt varmare og kaldare enn gjennomsnittet i dag. Så kva er det som gjer endringane forbundne med antropocen annleis?
For første gongen i jorda si historie er det éin art som er årsak til alle desse endringane. Og ikkje nok med det: Vi veit at vi gjer det. Dette er ein av grunnane til at mange geologar er så opptekne av å få antropocen offisielt anerkjent. Dei håpar at dette kan gjere at folk endrar syn på forholdet mellom mennesket og jorda. Ved å forstå at vi har så stor innverknad på miljøet, har vi makt til å bestemme korleis framtida skal sjå ut.
1 / 2
Dame som holder en globus med et munnbind med et hjerte tegnet i midten
Kjelder:
- Historien om mennesket – Junior (2020)
Orage Forlag AS
- Aftenposten (23.06.2020): Derfor ble mammuten utryddet
https://www.aftenposten.no/verden/i/9mgKr/derfor-ble-mammuten-utryddet?
Bilet- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Howard Hughes Medical Institute
-
Getty Images
-
