Den norske teknologireisa

I dag er Noreg eit rikt og teknologisk land, men slik har det ikkje alltid vore. Mange har lært at Noreg var eit av Europas fattigaste land for 150 år sidan, men stod det verkeleg så dårleg til i Noreg som vi har trudd?

Oljeplattform i Nordsjøen
Oljeplattform i Nordsjøen

Metallringen som endra verda

Teknologi er nyttige ting som hjelper oss i kvardagen.

Stigbøylen er døme på gammal teknologi. Vi veit ikkje når han vart oppfunnen, men det vart mykje enklare å ri. Ikkje minst for soldatar som måtte ha kontroll på hest og våpen.

Kongen med dei beste ryttarane vann mange krigar. Og krig har forandra verda på godt og ondt.

Foten til en ridder i rustning som er stukket inn i en stigbøyle.
Foten til en ridder i rustning som er stukket inn i en stigbøyle.

Frå vikingskip til oljeplattformer

Landskapet i Noreg kan gjere det vanskeleg å bu her. Det er høge fjell, lite jord å dyrke og mykje hav.

Dei første som busette seg her, måtte vere smarte for å overleve. Ikkje minst når dei skulle segle på havet.

Vikingane på 800- og 900-talet bygde fantastiske vikingskip. Dei var så smart laga at vikingane kunne segle til mange andre land. Med denne teknologien vart vikingane rike og mektige, anten dei utforska England, eller handla i Tyrkia.

Vi lever i eit oljeland.

Plattformene som pumpar opp olje frå Nordsjøen, har gjort Noreg til eit av dei rikaste landa i verda. For å hente opp olje frå havbotnen blir det  kravd teknologi i verdsklasse.

Den teknologien har vi.

Vikingtida og oljetida har gitt oss mykje rikdom. Likevel har mange opplevd stor fattigdom og naud.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
Vikingskip på vannet i et mystisk slør av tåke.
Vikingskip på vannet i et mystisk slør av tåke.

Noreg før 1800-talet

På 1600-talet var det mange som jobba i gruver. Der tok dei ut jern og kopar. Dette vart mellom anna brukt til å lage reiskapar, myntar og våpen.

Mykje av teknologien dei trong for å sprengje seg inn i fjellet, kom frå Tyskland. Dei fleste som jobba i Noreg, var bønder og fiskarar. Det var store forskjellar på rik og fattig.

Gammel gruve med tømmerstokker som støtter opp taket.
Gammel gruve med tømmerstokker som støtter opp taket.

Industri med hjelp frå England

På midten av 1800-talet døydde færre barn, og familiane vart større. Dei trong klede, mat og andre nødvendige ting.

For å laga alt dette vart det bygd mange fabrikkar. Teknologien kom ofte frå England.

Det var ikkje berre barnefamiliar som trong mange ting.

Bønder trong reiskapar for å dyrke jorda. Mange stader var jorda så full av stein at dei trong reiskapar av jern. Då vart dei ikkje så lett øydelagde.

I hovudstaden Christiania var det bygd veldig mange fabrikkar langs Akerselva.

Det var elva som fekk fart på maskinane. Teknologien kom ofte frå England. Likevel var det norske oppfinnarar som òg fann opp smarte løysingar.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Kvinner jobber på fabrikk
Kvinner jobber på fabrikk

Jernbane og sagbruk

Noreg fekk sin første jernbane i 1854. Lokomotivet vart drive framover av ein dampmaskin. Mange båtar vart òg drivne av dampmaskinar.

Mange land i Europa trong tømmer og plankar for å byggje båtar. Mykje av dette tømmeret kom frå Noreg.

For å lage plankar vart det bygd sagbruk mange stader i Noreg. Det var dampmaskinar som fekk maskinane til å gå.

📷  Prøvetur på jernbanen til Lillestrøm 4. juli 1853. Illustrasjonen er henta frå boka «En Christianiensers Erindringer fra 1850- og 60-Aarene» av Yngvar Nielsen, utgitt av Gyldendal i 1910.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Norges første jernbane
Norges første jernbane

Noreg – ein industrinasjon

På slutten av 1800-talet hadde Noreg få dampskip. Det var ein av grunnane til at færre kjøpte norsk tømmer, jern og fisk. Det gjekk for tregt med robåtar og seglskuter.

I jordbruket hadde arbeidsdagen vorte noko lettare på grunn av maskinar. Likevel var det mykje fysisk tungt arbeid. Sjølv om mykje framleis var tungvint, hadde Noreg vorte ein industrinasjon.

Tegning av en innhøstingsmaskin fra tidlig 1900-tall.
Tegning av en innhøstingsmaskin fra tidlig 1900-tall.

Kvalfangst

Menneske har jakta på kval i over 10 000 år. På slutten av 1800-talet vart det funne opp ein ny måte å drepe kval på.

Tønsberg-mannen Svend Foyn fann opp ein granatharpun. Denne eksploderte når han trefte kvalen. Dermed fekk Foyn ein teknologisk fordel og vart veldig rik. No låg Noreg langt føre alle andre innan kvalfangst.

Sort hvitt tegning av hvalfangere som skyter med granatharpun på hval i urolig sjø.
Sort hvitt tegning av hvalfangere som skyter med granatharpun på hval i urolig sjø.

Sjokolade, fiskekrokar og hermetikk

Folk fekk behov for fleire og fleire ting. Kjeks frå Sætre, sjokolade frå Freia, spikar og fiskekrokar frå Mustad og hermetikk frå Stavanger. Det var òg stort behov for harpuner til kvalfangst og gevær til jakt. Det var ny teknologi som gjorde alt dette mogleg.

Seks biter med sjokolade fra Freia der bitene har bilde av Freia-storken.
Seks biter med sjokolade fra Freia der bitene har bilde av Freia-storken.

Elektrisitet til folket

På grunn av mange elvar og fossar kunne Noreg produsere billig straum. I 1920 hadde to tredelar av folket innlagt straum.

Hammerfest var den første byen i Europa som fekk elektrisk straum, så tidleg som i 1890!

Noreg hadde lært seg å utnytte elvar og fossefall. Denne teknologien endra Noreg dramatisk. Før 1940 hadde 80 prosent av folket fått elektrisitet i huset sitt.

📷  Noregs første elektriske trikk utanfor Stortinget i Oslo i 1894.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Norges første trikk på utsiden av Stortinget i 1894.
Norges første trikk på utsiden av Stortinget i 1894.

Norsk Hydro blir til

På 1800-talet voks befolkninga på jorda kraftig, samtidig som mange flytta til byane for å jobbe på fabrikkane. Derfor måtte bøndene dyrke meir mat. Då måtte dei gjødsle jorda for å auke avlingane.

Plantane treng nitrogen for å vekse, og det får dei frå husdyrgjødsel og kompost. No byrja dei også å bruke salpeter, også kalla kaliumnitrat, for å gjødsle jorda. Dette kjøpte dei frå Chile.

Etter kvart vart dei redde for at det skulle bli tomt for salpeter.

Då var det nokon som byrja å forske på dette. Kvifor må ein hente nitrogen heilt frå Chile, når lufta rundt oss består av 78 % nitrogen?

Forskaren Kristian Birkeland og partnaren hans Sam Eyde oppfann ein måte å fange nitrogenet i lufta med elektrisitet.

I 1905 starta dei eit firma, Norsk Hydro, som kunne lage nitrogengjødsel på denne måten. Den første fabrikken vart bygd i Notodden.

Slik vart norsk teknologi viktig for auke avlingane og hinder matvaremangel i heile verda.

📷  Gammal demning på Notodden frå Norsk Hydros første fabrikk i 1905.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Gammel demning på Notoden fra Norsk hydro sin første fabrikk fra 1905.
Gammel demning på Notoden fra Norsk hydro sin første fabrikk fra 1905.

Noreg blir ein oljenasjon

Før og under 2. verdskrigen vart det laga masse våpen. Mange fabrikkeigarar tente mykje pengar. Samtidig var mange arbeidsledige, og det var mangel på heilt vanlege ting.

Etter krigen var Noreg eit ganske fattig land. Då vi fann olje i Nordsjøen i 1969, vart Noreg eit av dei rikaste landa i verda.

Datamaskinene overtar

På 1940-talet kom dei første datamaskinane. Ingen kunne vite kor avhengige vi skulle bli av data.

Internett kom i 1974. Det vart stort sett  brukt i forsking og i militæret.

På 1990-talet vart det vanleg med datamaskin heime og på arbeidsplassen.

Teknologi som blir brukt til mobil og data,  blir utvikla raskt. «Det som var nytt i går, er gammalt i dag».

Internett har gjort det mogleg å kommunisere over heile verda. Under pandemien var det mange møte på Teams eller Zoom. Då sparte vi klimaet for mange forureinande fly- og bilturar.

📷  Datamaskinar frå 1980-talet.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
To gamle datamaskiner fra 1980-tallet stående på et skrivebord på et kontor.
To gamle datamaskiner fra 1980-tallet stående på et skrivebord på et kontor.

Teknologi avgjer framtida vår

Det mest teknologiske landet i verda er Sveits, men også Noreg bruker mykje teknologi. Vi i Noreg skaper ikkje så mykje ny teknologi, men fordi vi bruker den teknologien som finst.

Teknologi kan gjere verda til ein betre stad. Men då må mange nok vere interesserte i å utvikle noko nytt.

Alle skular i Noreg må ta ansvar for dette. Elevar må få moglegheit til å jobbe med teknologiske fag. Verda treng teknologi for å kjempe mot klimakrisa, fattigdom og mangel på reint drikkevatn.

Noreg starta teknologireisa si i vikingtida. Reisa er ikkje slutt. Ho vil halde fram vidare inn i framtida.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Tre skoleelever sitter ved tre PC-er med blå frakker og VR-briller.
Tre skoleelever sitter ved tre PC-er med blå frakker og VR-briller.

Kjelder:

  • Gursli-Berg, Gunhild; Rosvold, Knut A.: teknologi i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta     28. april 2022 frå https://snl.no/teknologi
  • Rossen, Eirik; Dvergsdal, Henrik; Hannemyr, Gisle; Busch, Peter André: datamaskinens historie i Store norske leksikon på snl.no. Henta 3. mai 2022 frå https://snl.no/datamaskinens_historie
Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images
    6. Yngvar Nielsen
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Shyamal
    10. Ukjent / Norsk folkemuseum (CC BY-SA 3.0)
    11. Getty Images
    12. Getty Images
    13. Getty Images
    14. Getty Images