Etikk og moral

Kvar dag må vi ta mange val. Vi må bestemme oss for kva vi meiner er sant og usant, eller rett og gale.

For å ta slike val må vi ha noko vi kallar moralske rettesnorer. Det kan vere ditt eige samvit eller reglane som gjeld der du bur.

Etikk er å finne svar på spørsmål som:

Kva er godt?
Kva er det rette?
Korleis bør ein oppføre seg?

1 / 2

Rett og gale

I ulike samfunn er det ulike meiningar om kva som er rett og gale. Nokre stader er alkohol forbode. Andre stader er det lov. Når vi er ute og reiser, bør vi helst følgje dei reglane som gjeld der vi er.

I fleire religionar finst det reglar for kva som er lov eller ikkje lov til å ete. Muslimar kan ikkje ete svinekjøt, og i hinduismen kan ein ikkje ete kukjøt. Andre kan berre ete frukt og grønsaker og blir kalla veganarar.

Men det er ikkje alltid så lett å vite kva ein skal gjere. Kva skal du gjere viss du må stele frå andre for å overleve sjølv? Skal du redde deg sjølv før andre i ein katastrofe? Går familien framfor dei som er ukjende?

Kan dei same reglane gjelde for alle? Er det mogleg å få til?

1 / 3

Ei kvit løgn

Ei kvit løgn er ei løgn som ikkje er så farleg. Det kan få større konsekvensar å snakke sant enn å lyge. Eit eksempel kan vere at du seier at maten smakar godt, sjølv om du ikkje meiner det. Du vil jo ikkje såre han eller ho som har laga maten.

Spørsmålet er om ein skal lyge eller ikkje. Kven skal bestemme når det er lov å kome med med ei kvit løgn?

Følgjer vi det som blir kalla pliktetikk, skal vi ikkje lyge. Følgjer vi konsekvensetikk, kan vi lyge viss det er moralsk rett.

1 / 2

Ulike typar etikk

Etikk er den vurderinga vi må ta om noko er rett eller gale. Skal vi følgje vårt eige samvit? Eller skal vi følgje det religionen vår seier? Eller skal vi følgje lovene i eit samfunn? Er det som er rett for meg, også rett for deg?

Pliktetikk er å gjere noko som andre bestemmer.

Konsekvensetikk ser på konsekvensane av det ein gjer.

Dydsetikk handlar om å gjere gode gjerningar i det meste ein gjer.

Det er nokre moralske reglar som de fleste kan vere einige i. For eksempel “den gylne regelen”. Den regelen seier at du skal gjere mot andre det du vil at andre skal gjere mot deg.

1 / 3

Altruisme

Altruismen handlar om at andre menneske skal ha det bra. Sjølv om det går på kostnad av våre eigne interesser. Ifølgje altruismen er det umoralsk å vere egoist.

Egoisme

Egoisme er å berre tenkje på seg sjølv. Ifølgje egoismen skal ein realisere seg sjølv for å få eit lukkeleg liv.

1 / 2

Anvendt etikk

Anvendt etikk er å tenkje over kva som er rett og gale i ei konkret sak. Det kan handle om klimaetikk, dyreetikk eller forskingsetikk.

Anvendt etikk tar ofte utgangspunkt i moralske spørsmål. Vi kan sjå for oss spørsmål om fattigdom eller dyreforsøk. Kan dyra sine interesser kome i konflikt med forskarane sine ønske om meir kunnskap?

Andre etiske tema:

Krig og fred: Vil nokon velje å bli pasifist (militærnektar) ut frå personlege omsyn? Eller ser dei på konsekvensane krig har for samfunnet?
Klima: Kven bestemmer over klimaet? Kven har dei rette løysingane for å berge jorda? Kan ikkje alle gjere som dei vil?

Aktiv og passiv dødshjelp: Tenk deg at nokon har ein dødeleg sjukdom eller eit stort handicap. Kan vedkommande sjølv bestemme om han eller ho vil døy?
Genetikk: Skal foreldre ha lov til å «designe» eigne barn før dei blir fødde? Slik at dei blir akkurat slik foreldra vil ha dei?
Seksualetikk: Kan vi elske den vi vil? Kan vi bu med den vi vil? Kven bestemmer over kjærleiken?

1 / 4

Etiske perspektiv

Etiske perspektiv handlar om kva val vi skal ta i ulike situasjonar. Skal vi ta omsyn til oss sjølve eller alle andre rundt oss? Har kvar og ein av oss ansvaret for å redde klimaet og for å stanse fattigdom?

Religionar og etikk

Kristendommen vil at vi skal følgje dei ti boda og vise nestekjærleik.
Jødedommen følgjer Moselova i Bibelen.
I islam handlar det om å vere lydig overfor Allah.

Hinduismen følgjer kastesystemet mange stader. Det set ulik verdi på menneske.
I buddhismen skal ein ikkje trå etter noko eller nokon. Ein skal ikkje vere misunneleg på det andre har.

1 / 2

Etiske omgrep

Etikk er å tenkje på kva som er rett og gale.
Kva for etiske vurderingar tar du før du gjer noko?
Moral er handlingar som er resultatet av etiske vurderingar. Du bør tenkje deg nøye om før du tar viktige val for deg sjølv og andre.

Verdiar er noko som er godt og verdifullt, og som vi prøver å ta vare på. Eksempel på dette er fred og rettferd.
Samvit er noko i mennesket som skaper ei kjensle av skuld eller skam viss vi gjer noko gale.

Ansvar vil seie at ein må stå ansvarleg for det ein gjer. Ein kan ikkje berre skulde på alle andre.
Plikter er noko ein gjer fordi andre bestemmer det. Du har ei plikt til å melde frå til brannvesenet viss du ser ein brann.

1 / 3

Kjelder:

Sagdahl, Mathea Slåttholm: etikk i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 29. oktober 2021 frå http://snl.no/etikk

Bilde- og videorettar:

1. Getty Images
2. Getty Images
3. Getty Images
4. Getty Images
5. Getty Images
6. Getty Images
7. Skolerom
8. Getty Images
9. Skolerom

Fag

Kjerneelementer

Tverrfaglig tema

navigasjonssidefelt

Utdanningsinnhold