Kva er «fake news»?

«Fake news» kan vere tilsynelatande ufarlege løgner. Men i verste fall kan dei ende opp med å utfordre demokratiet og bidra til danninga av valdelege rørsler.

Accessibility icon Kva er «fake news»?

Kva er «fake news»?

Kort forklart er «fake news», eller falske nyheiter, oppdikta informasjon. Det kan vere løgner, usanning eller propaganda. Desse blir gjerne laga av useriøse nettsider og spreidde i sosiale medium.

Fake News-logo
Fake News-logo

Kvifor lagar nokon falske nyheiter?

Det er to hovudårsaker til at folk ønskjer å spreie falske nyheiter eller desinformasjon. Nokre gjer det ut frå politiske interesser, fordi dei ønskjer å påverke meiningar og haldningar i samfunnet. Andre ønskjer å tene pengar.

Mørk bakgrunn
Mørk bakgrunn
Døme 1:

Vaksinemotstandarar

Det er ein del vaksinemotstandarar som meiner at vaksinasjon av barn kan føre til autisme. Denne påstanden finst det ikkje vitskaplege bevis for, men desinformasjonen har spreidd seg gjennom sosiale medium og nådd fram til mange. Ifølgje Verdshelseorganisasjonen (WHO) er vaksinemotstandarar ein av dei største truslane i verda.

Vaksine
Vaksine
døme 2:

«China virus»

I 2020 var det fleire amerikanske politikarar, mellom anna tidlegare president Donald Trump, som påstod at koronaviruset var laga i eit laboratorium av kinesarar for å knuse den amerikanske økonomien. Denne ubekrefta nyheita spreidde seg raskt blant Trumps tilhengjarar på sosiale medium.

Det motsette skjedde i Kina. Der vart det påstått at viruset var planta i Wuhan av amerikanske soldatar.

Donald Trump på talerstolen
Donald Trump på talerstolen

Politiske rørsler

Falske nyheiter startar ofte med udokumenterte påstandar og konspirasjonsteoriar. Målet er gjerne å få meir makt eller å skape sosiale og politiske rørsler. Slike konspirasjonar kan ende opp med å utfordre demokratiet og bidra til auka vald.

Knyttede never
Knyttede never
Døme 3:

Holocaust

Nazistane i Tyskland under andre verdskrigen laga propaganda om at jødane hadde skulda for at Tyskland sleit økonomisk på 1930-talet. Desinformasjonen var effektiv og førte til ei forfølging av jødar som endte i det vi i dag kaller Holocaust; folkemord på meir enn 6 millionar jødar.

Tysk propaganda spres i gatene
Mørk bakgrunn
Mørk bakgrunn
døme 4:

QAnon

QAnon er ein konspirasjonsteori som er skapt for å auke oppslutninga om Donald Trump. Teorien går ut på at verda blir styrt av ein mektig og djevelsk elite. Denne eliten blir påstått å bestå av mellom anna politikarar frå det demokratiske partiet, Trumps motstandarar. Tilhengjarane av denne teorien tyr lett til vald, og var blant dei som storma kongressen i Washington D.C. 6. januar 2021.

Stormingen av kongressen i USA
Stormingen av kongressen i USA

«Fake news spread fast»

Den største utfordringa i kampen mot falske nyheiter i dag, er at dei kan spreie seg så raskt. Desinformasjonen kan delast på Internett og sosiale medium av alle som ønskjer det. På denne måten får veldig mange sjå nyheitene på kort tid, og mottakarane blir utfordra til å filtrere ut den falske informasjonen, noko ikkje alle klarer. I verste fall trur lesarane på den oppdikta informasjonen og deler han vidare i eigne kanalar.

Kvifor er det vanskeleg å skilje falske nyheiter frå ekte nyheiter?

Falske nyheiter kan sjå ut som ekte nyheiter. Derfor er det lett å bli lurt. Men falske nyheiter følgjer ikkje dei same presseetiske reglane som seriøse aktørar.

Måten sosiale medium fungerer på, har gjort det vanskelegare å skilje ekte nyheiter frå falske. Dette skjer fordi falsk informasjon gjerne fangar merksemda vår lettare, og derfor blir delt raskare. Dei useriøse aktørane tener pengar på at mange klikkar seg inn på sakene deira. Inntektene dei får, bidreg til at dei kan lage endå fleire falske nyheiter, og gjere dei endå vanskelegare å skilje frå det som er sant.

Ein stor del av befolkninga i verda har heller aldri lært om kjeldekritikk, eller korleis Internett fungerer. Dermed er det mange som kan ha lettare for å bli lurte av falske nyheiter.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Forstørrelsesglass
Forstørrelsesglass

Korleis oppdage falske nyheiter?

Medietilsynet har kome med nokre tips til korleis ein kan oppdage falske nyheiter:

STOPP – TENK – SJEKK
  • Verkar det for utruleg? Falske nyheiter har ofte fengjande overskriftar.
  • Kven står bak? Sjekk adresselinja til nettsida. Falske nyheiter har ofte ei nettadresse (URL) som liknar på ei kjend nyheitskjelde.
  • Kven har skrive saka?
  • Finn du saka andre stader? Ei ekte nyheit blir ofte nemnd i mange forskjellige aviser.
  • Blir du sint? Falske nyheiter spelar ofte på kjensler.
  • Trur du på biletet? Eit bilete kan også vere falskt.
  • Undersøk språket. Inneheld saka mange skrivefeil?
  • Undersøk grafar og tal. Undersøk kjelda til grafane,  og undersøk om det er snakk om prosentpoeng eller prosent.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Les meir om kjeldekritikk her
Forstørrelsesglass på gul bakgrunn
Forstørrelsesglass på gul bakgrunn

Kjelder:

  • Banik, Vibeke Kieding: Holocaust i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 5. mars 2021 frå https://snl.no/Holocaust

Bilet- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Faktisk – YouTube
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Gage Skidmore (CC BY-SA 2.0)
    6. Getty Images
    7. Bundesarchiv (CC BY-SA 3.0)
    8. Tyler Merbler (CC BY 2.0)
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Images