Jordskjelv

Dei tektoniske platene på jorda er i konstant rørsle. Denne langsamme rørsla fører fra tid til annan med seg jordskjelv. Kva forårsakar desse øydeleggjande naturfenomenane, og korleis kan vi føresjå dei og vere førebudde?

Accessibility icon Jordskjelv

Jordskjelv er eit av dei mest øydeleggjande naturfenomena kloden truar oss med. Dei kan rasere heile byar og utløyse enorme tsunamiar som valsar ned alt dei møter. Jordskjelv kan øydeleggje mykje fordi det er så vanskeleg å vite når dei kjem. Eit stort skjelv kan slå til så å seie utan varsel, slik at menneske i nærleiken ikkje rekk å kome seg på ein trygg stad. 

Kva er jordskjelv?

Den ytste delen av kloden, det vi kallar jordskorpen, er oppdelt i store plater. Desse er i konstant langsamme bevegelsar fordi varmen frå jordkjernen skaper straumar. 

Følgjene er at platene kolliderer, driv frå kvarandre eller glir inn over i kvarandre langs plategrensene slik at det vert danna ein struktur der dei fleste jordskjelva går føre seg.   

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Jordplater som rører på seg 

Tektoniske plater er store plater av stein som utgjer grunnlaget for jordskorpa og utforminga av kontinenta 

Plategrensene rundt Stillehavet dannar det vi kallar Eldringen, eit område der 90 prosent av jordskjelva i verda går føre seg. 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Korleis oppstår forkastingar 

Dei tektoniske platene møter kvarandre ved forskjellige grenser. I desse grensene vert det over lang tid bygd opp ei spenning. Når denne spenninga plutseleg vert frigjort, vil det oppstå forkastingar som kan føre til jordskjelv. Forkastingar er strukturar i jordskorpa. 

Når vi har påvist desse forkastingane, kan vi avgjere kor det er størst risiko for jordskjelv, slik at byane i området får mogelegheit til å førebu seg. Det som forårsakar mest øydeleggingar under eit jordskjelv, er vanlegvis at bygningar fell saman.   

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Seismiske bølgjer

Jordskjelv kjem altså av at det vert bygd opp  enorm spenning mellom tektoniske plater i forskjellige gråsoner. Når platene til slutt glir forbi kvarandre, vert det frigjort enorme energimengder som sender seismiske (underjordiske) bølgjer gjennom grunnen.  

Bresten skjer ofte fleire kilometer under bakken, og det punktet kallar vi fokus eller  hyposenter i jordskjelvet. Punktet som ligg på overflata rett over hyposenteret, kaller vi episenter. Det er der mesteparten av skadene skjer.  

Jordskjelv kan ha ulike eigenskapar, alt etter typen forkasting, men når dei skjer på havbotnen, kan dei av og til utløyse tsunamibølgjer som gjer enorme skader.  

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt

Tsunamiar  

Undersjøiske jordskjelv kan utløyse øydeleggjande gigantbølgjer – det vi kallar tsunamiar. Når to plater skurar mot kvarandre og skaper eit jordskjelv, vert store  vassmengder skuvne avgarde 

Tsunamien har stor bølgjelengd og lita bølgjehøgd. Det gjer at  han kan gøyme seg i dei normale bølgjene i havet. Når bølgjene kjem inn på grunnare vatn ved kysten, gir den stigande sjøbotnen motstand som bremsar dei. Når farten minskar, avtar bølgjelengda. I staden veks tsunamien oppover og kan bli opptil 30 meter høg. Denne høge bølgja vil kunne nå langt inn på land med enorm kraft og føre til stor skade.   

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Tsunamien i Asia 2004

I 2004 skapte eit jordskjelv store øydeleggingar rundt Indiahavet. Skjelvet vart målt til heile 9,0 på Ritchers skala, og tsunamien gjorde enorm skade. Heile landsbyar vart utsletta. Indonesia, Sri Lanka, Thailand og India vart hardast ramma. Ein reknar med at cirka 230 000 menneske mista livet, 84 av dei var nordmenn. Rundt ein tredjedel av dei omkomne var barn. 

Jordskjelvet i Japan

Den 11. mars i 2011 var det jordskjelv ved Tohuku i Japan. Dette jordskjelvet utløyste ei tsunamibølgje som først og fremst ramma den nordaustlege delen av Japan.  

Mer enn 15000 menneske mista livet på grunn av jordskjelvet og tsnunamien. Øydeleggingane var enorme 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Måling av jordskjelv

Jordskjelv måler vi med eit instrument kalla seismograf. Seismografen lagar eit grafisk bilde som viser ristingane i jordskorpa.  

Det finst ulike typar bølgjer. Først kjem det  små, men raske bølgjer, så kjem lengre, men meir langsame bølgjer, og til slutt kjem overflatebølgjene. Ein kan ta tida mellom bølgjene for å finne ut kor langt unna jordskjelvet er, slik at seismologane kan berekne nøyaktig kvar episenteret ligg. Ved å sjå på kor store bølgjene er kan dei samtidig bestemme krafta i skjelvet, som kan målast på Richter-skalaen.  

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Richterskalaen blir brukt verda over for å beskrive kor kraftig eit jordskjelv er. 

0–2,9
Årleg er det over ein million mikroskjelv som ikkje er merkbare for menneske.  

3,0–3,9
Ubetydelege skjelv kan vere merkbare for mange menneske, men skjelva gjer ingen skade. Det er 100 000 slike kvart år. 

4,0–4,9
Lette skjelv kan vere merkbare for alle og gjer mindre skadar. Det er 15000 slike skjelv i  året.  

5,0–5,9
Eit moderat skjelv gjer visse skadar på svake bygningar. Det er omkring 1000 slike i året.  

6,0–6,9
Over 100 kraftige jordskjelv bryt laus kvart år og gjer moderate skadar i befolka område. 

7,0–7,9
Liv og materielle verdiar går tapt over store område i sterke skjelv som bryt laus 10 gongar i året.  

8,0 og over
Mindre enn tre skjelv i året finn vi i den største klassen, men dei fører til alvorlege øydeleggingar og tap av menneskeliv over vidstrakte område.  

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt

Korleis føresjå jordskjelv? 

Førebels er det ikkje mogleg å forutsjå jordskjelv tidsnok til å gje folk beskjed, men det finst varslingsanlegg som kan skaffe folk nokre sekund eller minutt til å førebu seg før dei alvorlege skjelvingane slår til.  

Ved å måle tidlege bølgjer i jordskjelvet kan ein fastslå episenteret til skjelvet, rekne ut styrken og varsle befolkninga i området før dei meir øydeleggande bølgjene kjem. Då vil avstanden frå episenteret bestemme kor mykje tid folk har til å søkje dekning, stoppe trafikk og slå av industrianlegg slik at øydeleggingane kan bli minst mogleg.   

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Noreg og jordskjelv

Noreg har liten til moderat aktivitet av jordskjelv. Det siste store jordskjelvet var i Oslofjordregionen den 23.oktober 1904. Jordskjelvet er i ettertid blitt berekna til 5,4 på Richters skala. Sjølv om episenteret til jordskjelvet var meir enn 100 kilometer frå Oslo, gjorde det store skadar i byen. 

I følgje norske forskarar er det liten sannsynlegheit for at noko slikt kan skje igjen. Men i Noreg måler vi all jordskjelvaktivitet for å skaffe oss kunnskap. Dette gjer oss i stand til å sikre bygg og vegar slik at vi er best mogleg skikka til å handtere ein slik situasjon.  

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Kjelder:

  • Bungum, Hilmar; Fossen, Haakonjordskjelv i Store norske leksikon på snl.no.
    Hentet 26. august 2020 frahttps://snl.no/jordskjelv

Bilet- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Images
    12. Getty Images