Korleis blir musikk skapt, og kva skjer når han strøymer inn i øyra våre?

Musikken er ein veldig gammal del av kulturen vår. Han påverkar oss mykje. Ein song kan skape latter, gråt, dans, avsky – og vi har alle våre eigne favorittar.

Lyd vert skapt av vibrasjonar, som er det same som bevegelsar. Når strengane til eit instrument bevegar seg, skyv dei på lufta framfor seg, mens lufta bak dei utvidar seg. Slik blir bevegelsane til bølgjer som flyttar seg gjennom lufta.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Blir til elektriske signal 

Når lydbølgjene når øyra dine, set dei trommehinnene i bevegelse. Deretter går  vibrasjonane vidare til tre små knoklar, som i sin tur sender vibrasjonane til ein væskefylt struktur vi kallar sniglehuset. Bevegelsane i væska der inne vert brukte til å danne elektriske signal som strøymer til hjernen. Men dette er berre ein liten flik av historia.

Skaper kjensler

Desse enkle vibrasjonane kan skape sterke kjensler, og det er fleire lag av kompleksitet både i tonane og måten hjernen vår sansar dei på. Lydbølgjene som når øyra, ber med seg ei stor mengd informasjon. Det grunnleggjande med tonane i musikken er volum, tonehøgde og klang. Dess større vibrasjonane er, dess høgare er lyden. Og dess oftare vibrasjonane kjem, dess høgare er tonen. Når det gjeld klangen, er han bestemt av forma på sjølve lydbølgja. Lydar skapte av menneskestemma eller av musikkinstrument kan vere nokså ujamne.

Lyden er samansett

Det er dette ujamne som saman blir til klangen i tonane vi høyrer. I tillegg til dette har vi ekko, etterklang og resonans, og også lag på lag med instrument, stemmer og ord. Alt dette kan sendast vidare til hjernen i form av elektriske signal, slik at du skal få oppleve lyden.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Jente med hodetelefoner som danser foran en grønn vegg
Jente med hodetelefoner som danser foran en grønn vegg

Endringar i forma til ei lydbølgje gjer lyden annleis.

Volum  

Volum eller lydnivå vert bestemt av amplituden, altså høgda på ei lydbølgje. Dess større vibrasjonar, dess høgare lyd.

Graf av volum
Graf av volum

Tonehøgde  

Tonehøgda vert bestemt av frekvensen til bølgja – kor ofte vibrasjonane skjer i eit gitt tidsrom. Lågfrekvente bølgjer dannar låge tonar, mens høgfrekvente bølgjer gir høge tonar.

Graf av tonehøyde
Graf av tonehøyde

Klang  

Klang handlar om korleis sjølve lyden høyrest ut. To instrument kan skape den same tonen, men lyden kan likevel vere svært forskjellig. Denne eigenskapen vert bestemt av forma på lydbølgja.

Akustisk resonans  

Ein gummistrikk som er spent over ein tom smørpakke, læt ikkje på same måten som stålstrengar som er spente på ein gitar. Vibrasjonane vi skaper når vi slår på strikken eller strengen, vert førte inn i kroppen til instrumentet. Forma på instrumentet har svært mykje å seie for  klangen som kjem ut. Ulike gjenstandar vibrerer gjerne ved bestemte frekvensar, og nokre frekvensar vert mykje meir forsterka enn andre. Dette kallar vi resonans.

Utsnitt av fronten på en gitar
Utsnitt av fronten på en gitar

Dynamikken i stemmene

Resonansfrekvensane i eit musikkinstrument er faste, med mindre instrumentet kan endre form. Det er dette som gjer menneskestemma så spesiell. Halsen, munnen og nasen fungerer som holromma i musikkinstrumenta, og dei forsterkar vibrasjonane som vert skapte av stemmebanda. Ved å endre forma på munnen skaper vi ulike vokallydar, og ved å opne halsen eller syngje gjennom nasen kan vi lage heilt ulike klangar. Dette skjer fordi vi endrar dei resonnerande eigenskapane til stemme-organa. Operasongarar er ekspertar på resonans, og dei bruker resonans til å fylle konsertsalar med stemma, heilt utan hjelp frå ein mikrofon.

Korleis verkar instrumenta?

Tradisjonelle, akustiske instrument kan delast inn i fire kategoriar, som kvar produserer lyd på ulike måtar. Utforminga av  instrumenta og materialane dei er laga av, er med på å bestemme klang, tone og volum.

Messingblåsarar 

Dei som spelar messingblåsarar, skaper lyd ved å blåse inn i eit metallmunnstykke. Vibrasjonane dei skaper, bestemmer tonefrekvensen. Denne kan endrast ved å endre forma på munnen. Den endelege lyden vert påverka av sjølve instrumentet, og dei kjem i mange ulike storleikar og former: frå eit enkelt rør til eit komplekst nettverk med hol, ventilar og flyttbare delar.  Dermed kan musikaren endre tonehøgda ved å endre på luftbanen gjennom instrumentet. Dess lenger lufta bevegar seg, dess lågare blir tonen. Eksempel på messingblåsarar: trompet, fransk horn, trombone og tuba.

Menns hender som spiller på trompet
Menns hender som spiller på trompet

Slagverk 

Desse instrumenta lagar lyd når vi slår på dei. Til liks med dei meir komplekse slektningane sine, gjer dei dette gjennom vibrasjonar. I ei tromme skaper vi vibrasjonar når vi slår på det utspente skinnet, og lyden vert forsterka av sjølve tromma.  Ei bjølle gir lyd frå seg når vi slår på metallet, og både bjølla og lufta inni henne vibrerer. På xylofonen vert lyden forsterka av rør som heng under stavane. Variasjonen i instrument-storleik, form og materialar skaper ulike tonar og klangar. Eksempel på slagverk: xylofon, vibrafon, marimba, klokkespel, tromme.

Trommestikker som slår på en vibrafon
Trommestikker som slår på en vibrafon

Strengeinstrument 

Strengane til fiolinen, gitaren eller pianoet skaper ulike tonar avhengig av kor lange og tjukke dei er. Dess lengre og tjukkare strengen er, dess djupare blir lyden. Lyden varierer også avhengig av korleis vi slår på strengane. Når strengen vert plukka på, trekkjer han i ankerfesta, og det vert skapt eit kraftig rykk. Når strengen vibrerer fram og tilbake, avtar dette, og klangen blir  mjukare. Når vi dreg ein boge over ein streng, vibrerer strengen kontinuerlig, og det vert skapt meir langvarige tonar. I pianoet kjem den spesielle lyden frå hamrar som slår på strengane.

Profesjonell kvinnelig harpespiller
Profesjonell kvinnelig harpespiller

Treblåsarar 

I treblåseinstrumenta vert det skapt ei luftsøyle som kan forlengast eller forkortast ved å dekke til og opne for hola i røret. Dess lengre søyla er, dess meir tid tek det lufta å flytte seg heile vegen, og dess lågare blir tonehøgda. Det finst to hovudgrupper, nemleg fløyter og munnstykkeinstrument. Fløyter fungerer omtrent som når vi blæs på ein flasketut, altså ved at ein luftstraum skaper vibrasjonar i instrumentet. Munnstykket er fleksibelt, og når musikaren blæs på det, vert luftbanen gjennom instrumentet endra. Eksempel på treblåsarar: fløyte, saksofon, klarinett og obo.

Smokingkledd obospiller i et orkester
Smokingkledd obospiller i et orkester

Akustikk i konsertsalar

Ein konsertsal har ein viktig jobb å gjere. Han skal omgje publikum med lyden frå dei mest kraftige orkestera, utan å skape ekko. Samstundes må lyden frå dei mest varsame songarane forsterkast, slik at også dei som sit bakarst høyrer godt. Det er tre ting med lyden som er avgjerande når ein skal sikre at publikum får glede av konsertopplevinga: volum, utjamning og etterklang.

Volum 

Volumet eller lydnivået vert bestemt av den direkte lyden frå orkesteret, men vert også påverka av refleksjonane frå veggane og taket. I konsertsalar er det viktig at det ikkje vert reflektert for mykje lyd.  Øyra forventar at lyden skal kome frå orkesteret, og ikkje frå veggane bak deg.

Utjamning 

Utjamning bidrar til at alle frekvensane kan høyrast. Ulike rom forsterkar nokre frekvensar meir enn andre, og målet er å balansere nivået ein stad i midten og dempe dei kraftigaste tonane for å unngå at dei tek overhand.

Etterklang 

Etterklang kjem frå lyd som vert reflektert omkring i rommet. Overflatene reflekterer ikkje alle lydar likt, og dette kan skape forvrenging om det ikkje vert gjort tilpassingar av  rommet.

I konsertsalar vert alle desse faktorane balanserte gjennom bruk av ulike former og materialar, for å balansere lyden og rette han mot publikum. Flate og harde overflater reflekterer lyd, mjuke overflater absorberer  lyd, og ruglete overflater spreier lydbølgjene utover.

Høyr korleis utforminga av rommet påverkar lyden i denne videoen!

Spesialdesign 

Ved å kle veggane med spesialdesigna panel kan lyden endrast og perfeksjonerast før han når øyra dine. Dette kan til dømes vere anti-ekko-panel, som fører lyden bort frå kuppelen i salen. Ei anna løysing er akustikkpanel plasserte ulike stader for å jamne ut lyden og reflektere utvalde frekvensar innover.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
Theater of Roosevelt University i Chicago
Theater of Roosevelt University i Chicago

Kjelder: 

  • Ny vitenskap (2017-3)
    Orage Forlag AS 

Bilet- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Ukjent
    5. Ukjent
    6. Ukjent
    7. Imagine Publishing
    8. Ukjent
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Imags
    12. Getty Images
    13. Getty Images
    14. NRK
    15. Getty Images