Propaganda: Kva kan vi stole på?

Det blir sagt at sanninga er det første offeret i ein krig. For kven snakkar eigentleg sant – den som angrip eller dei som forsvarer seg? I alle krigar blir det brukt propaganda. Men kva er det eigentleg?

Accessibility icon Propaganda: Kva kan vi stole på?

Det første offeret i krig er sanninga

Det blir sagt at sanninga er det første offeret i ein krig. Kven snakkar sant, og kven forsøker å lure oss? I ein krig blir det brukt mykje propaganda. Men kva er eigentleg propaganda?

En mann står med en ropert og leder en demonstrasjon.
En mann står med en ropert og leder en demonstrasjon.

Kva er propaganda?

Propaganda blir brukt for å få oss til å tru og meine noko bestemt. Propaganda inneheld ofte sterke bilde og eit språk med mykje kjensler. Hensikta kan vere å spreie politiske eller religiøse meiningar.

Kvar finn vi propaganda?

Propaganda blir spreidd gjennom TV, aviser, radio, sosiale medium og plakatar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En skygge av en person står bak et TV-apparat og holder fiktive seere fast med tråder.
En skygge av en person står bak et TV-apparat og holder fiktive seere fast med tråder.

Er propaganda berre negativt?

Før og under 2. verdskrigen brukte nazistane propaganda. Dei påverka det tyske folket til å tru på Adolf Hitler. Han meinte at tyskarane var betre menneske enn andre, og ville at dei skulle bestemme i heile Europa. I tillegg ville han utrydde alle jødar i verda. På grunn av nazismen tenkjer mange på propaganda som noko negativt i dag.

📷  Nazistane sin propagandaminister, Joseph Goebbels, held tale.

Eit destruktivt verkemiddel

Ordet «propaganda» er i seg sjølv ikkje negativt. Det betyr ‘å spreie ein bodskap’. Men når propaganda blir brukt for å spreie løgn og falske nyheiter, er det eit farleg verkemiddel.

Eit positivt verkemiddel

Propaganda kan òg bli brukt positivt. Mange artistar brukar musikken til å spreie bodskap om noko dei er opptekne av. I 2021 vart TV-konserten «Hev stemma» arrangert. Her brukte norske artistar stemma si mot rasisme. Musikk kan nå ut til mange og kan skape endringar i samfunnet.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Nazistenes propagandaminister, Joseph Goebbels, holder tale.
Nazistenes propagandaminister, Joseph Goebbels, holder tale.

Hkeems «Ghettoparasitt»

Låta «Ghettoparasitt» handlar om fordommar mange møter i kvardagen. Hkeem håpar vi kan slutte med rasisme.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Musikk kan forandre verda
Ansikter laget av papir i ulike farger.
Ansikter laget av papir i ulike farger.

Korleis blir propaganda brukt?

Propaganda blir brukt for å nå ut til flest mogleg. I 2021 brukte statsministeren nyttårstala si til å be folk i Noreg om å ta koronavaksine. Dette var meint som ein viktig bodskap til folket. Motstandarar av vaksinen kunne oppleve dette som negativ propaganda. Vi måtte sjølve vurdere på kva måte talen påverka oss.

Ulike teknikkar

Korleis skal ein påverke menneske mest effektivt? Det finst ulike teknikkar for å nå ut med ein bodskap. Her er nokre av dei: 

  • Bodskapen baserer seg på noko «alle» veit:
    Det er farleg å bruke mobil når ein køyrer.
  • Omtale motstandarane sine som til dømes rasistar:
    Du er jo akkurat som Hitler.
  • Einsidig framstilling av ei sak:
    Vi har absolutt ikkje bruk for ulv i Noreg.
  • Lage falske nyheiter – «Fake News»:
    Nettsida ser ut som NRK, så då er det vel sant det som står der.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Portrett av Jonas Gahr Støre
Portrett av Jonas Gahr Støre

Å spele på kjensler

DØME 1

Propaganda treffer ofte kjenslene våre. Vi blir påverka av folk som er sinte eller brukar sterke kjensler. Då Adolf Hitler stod på talarstolen, var han ofte sint. Mange vart redde for å meine noko anna enn han. 

📷  Adolf Hitler i Weimar i 1933.
Adolf Hitler i Weimar 1933.
Adolf Hitler i Weimar 1933.

Å spele på kjensler

DØME 2

Gretha Thunberg streika for miljøet i 2018. I talene sine viste ho ofte sterke kjensler. Mange vart begeistra for kampen hennar for miljøet, medan andre vart sinte. På neste side ser du eit klipp fra  tala hennar under FNs klimatoppmøte i New York den 23. september 2019.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Tillit og truverd

Har vi tillit til nokon, trur vi på det meste dei seier og gjer. Kven har du tillit til? Dei fleste i Noreg har tillit til kong Harald. Ein annan mange har tillit til, er NATOs generalsekretær, Jens Stoltenberg. Mange stolar på det dei to seier.

Natos generalsekretær Jens Stoltenberg (2022).
Natos generalsekretær Jens Stoltenberg (2022).

Propaganda som politisk verktøy

Det blir sagt at det første offeret i ein krig er sanninga. Det er fordi det er nesten umogleg å vite kven som snakkar sant i ein krig. Kvar part ønskjer å få fram bodskapen sin. Hensikta kan vere å motivere til å kjempe hardare, eller å få motstandarane til å overgi seg.

DØME 1

Under 2. verdskrigen i Noreg hekk det eit banner på Stortinget der det stod Deutschland siegt an allen Fronten. «Tyskland vinn på alle frontar.» Folk skulle tru at Tyskland kom til å vinne krigen. Det viste seg utover krigen å ikkje stemme. Likevel hekk banneret der ganske lenge.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Stortinget i Oslo i 1940 med hakekorsflagg og stort banner med tysk tekst.
Stortinget i Oslo i 1940 med hakekorsflagg og stort banner med tysk tekst.
DØME 2

Under krigen mellom Russland og Ukraina vart denne falske videoen spreidd på sosiale medium. Ein nyheitskanal opplyste om at dette ikkje kom frå presidenten, men frå ein ukjend avsendar. Dette skapte forvirring blant folk i Ukraina. Er det sant eller løgn? Er det ein del av den russiske propagandaen?

Bombet skolebygning i Ukraina
Bombet skolebygning i Ukraina

Sensur

I ein krig er det ikkje sikkert journalistar kan skrive og seie akkurat det dei vil. Myndigheitene kan bestemme kva for nokre nyheiter som folk skal få lese eller høyre. Dette blir kalla pressesensur.

I krigen mellom Russland og Ukraina blir mykje av informasjonen i Russland sensurert. Myndigheitene vil hindre at folk i Russland får nyheiter om krigen frå andre kjelder enn dei har bestemt. Kva trur du ein slik sensur gjer med sanninga?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Ytringsfridom - kan vi seie kva vi vil?
Hånd med rød blyant bundet sammen med tau.
Hånd med rød blyant bundet sammen med tau.

Kjelder:

  • Svendsen, Lars Fredrik Händler; Grue, Jan: retorikk i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 21. mars 2022 frå https://snl.no/retorikk
  • Elden, John Christian; Mæhlum, Lars: sensur i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 21. mars 2022 frå https://snl.no/sensur

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Deutsches Bundesarchiv
    4. Getty Images / HkeemVEVO – YouTube
    5. NTB / Statsministerens kontor
    6. Deutsches Bundesarchiv
    7. European Parliament (CC BY 2.0) / Guardian News – YouTube
    8. NATO
    9. Stortingsarkivet
    10. Getty Images / The Telegraph – YouTube
    11. Getty Images