1. verdskrigen
På begynnelsen av 1900-talet skjedde det store endringar i Europa, og Europa gjekk frå å vere små statar til å bli større land. Det førte til konfliktar og var oppstarten til 1. verdskrigen.
Europa erobrar koloniar
På slutten av 1800-talet vart det ein maktkamp mellom stormaktene om å leggje under seg «resten av verda». Dei viktigaste stormaktene var Tyskland, Storbritannia og Frankrike. Stormaktene erobra land i Afrika og Asia for å skaffe seg koloniar.
Utnytta folket
I koloniane vart befolkninga utnytta til å jobbe som billig arbeidskraft. Dei jobba hardt for å vinne ut gull eller for å dyrke bomull og kaffibønner. Dette var kostbare varer som europearane tente masse pengar på. Kolonitida skapte mykje uro rundt i verda, men det var uro i Europa som førte til 1. verdskrigen.
1 / 2
Illustrasjon av afrikanske slaver som høster inn bomull mens hvite slaveeiere ser på.
Eit annleis europakart
På starten av 1900-talet såg europakartet heilt annleis ut enn i dag. Store delar av Europa vart styrt av Storbritannia, Russland, Frankrike og Austerrike-Ungarn. Spesielt sistnemnde bestod av landområde og folkeslag som ønskte å lausrive seg.
Nasjonalisme
I ein slik prosess kunne det oppstå det vi kallar nasjonalisme. Det er ei kjensle av tilhøyrsle til eit område eller eit folk. Her i Noreg føler mange ei sterk nasjonalkjensle på 17. mai eller på idrettsarrangement. Vi står samla som folk og nasjon.
1 / 2
Gammelt gulnet kart over Europa.
Framandhat
Det negative med nasjonalisme er når folk meiner at dei er betre enn menneske som bur i andre land. Det kan føre til framandhat og rasisme.
Tyskland og Italia
Tyskland og Italia er land som vart samla som følgje av nasjonalismen. Mange område rundt Tyskland vart samla til eitt land der folket hadde felles språk og kultur. Det same skjedde med områda rundt i Italia. På begynnelsen av 1900-talet vart desse landa ekstremt nasjonalistiske.
📷 Benito Mussolini, med band over skuldra, vart ein sterk leiar i Italia.
1 / 2
Benito Mussolini leder marsjen i Rome
Stor uro
Samlinga av Tyskland og Italia handla i stor grad om å samle folk med felles språk, historie og kultur. I andre delar av Europa var det land som bestod av mange ulike folkegrupper, spesielt Austerrike-Ungarn. Fleire av desse folkegruppene ønskte eige land. Derfor var det mykje uro i Europa tidleg på 1900-talet.
Samarbeid i tilfelle krig
Maktkampen gjorde at nokre land samarbeida i tilfelle krig. Storbritannia, Russland og Frankrike samarbeida i Trippelententen. Tyskland, Austerrike-Ungarn og Italia samarbeida i Trippelalliansen.
1 / 2
Sort hvitt bilde der en mann holder tale til en stor folkemengde.
Serbisk frigjering
Det var særleg på Balkan, som ligg søraust i Europa, det var størst uro. Serbia ønskte å bli eit stort rike saman med Bosnia, som høyrde til Austerrike-Ungarn. Ei bosnisk-serbisk gruppe som kalla seg Den svarte handa planla derfor eit attentat i hovudstaden i Bosnia, Sarajevo for å setje fart på denne utviklinga.
Skota i Sarajevo
Tronarvingen i Austerrike-Ungarn, Franz Ferdinand, besøkte Sarajevo i juni 1914. Mange menneske samla seg i gatene for å sjå Franz Ferdinand og kona Sophie. Plutseleg spring ein ung mann fram og skyt begge to!
📷 Fem minutt før Franz Ferdinand og Sophie blir skotne.
Den svarte handa
Mannen som fyrte av skota, Gavrilo Princip, var med i gruppa Den svarte handa. Dei meinte drapet på Franz Ferdinand ville hjelpe dei til å få sitt eige land. Desse skota blir kalla «Skota i Sarajevo», og var avgjerande for at 1. verdskrigen starta.
1. verdskrigen startar
Etter drapet erklærte Austerrike-Ungarn krig mot Serbia. Russland støtta Serbia og gjorde seg klar til krig. Tyskland åtvara Russland mot dette, men Russland gav seg ikkje. Dermed erklærte Tyskland krig mot Russland. To dagar seinare erklærte Tyskland krig mot Frankrike som støtta Russland. Storbritannia valde å støtte Frankrike i kampen mot tyskarane.
- verdskrigen hadde starta.
1 / 4
Franz Ferdinand og Sophie på vei ned rådhustrappa i Sarajevo i 1914.
Skyttargravskrig
Tyskland måtte kjempe på to frontar etter at dei erklærte krig. Dei kjempa mot Storbritannia og Frankrike i vest, og mot Russland i aust. Områda der hærane møtte kvarandre, vart kalla Vestfronten og Austfronten.
Det vart gravne skyttargraver langs Vestfronten. Området mellom desse vart kalla ingenmannsland. Skyttargraver vart laga for å verne soldatane, og for å forsvare seg mot fienden.
Soldatane låg i skyttargravene på kvar side og skaut mot kvarandre. Nokre gonger sprang dei over ingenmannsland for å kjempe mot fienden med gevær og bajonettar. Bajonettar er lange knivar som blir festa framme på geværet.
Røntgenutstyr til fronten
Under 1. verdskrigen fekk Marie Curie bygd 150 bilar utstyrte med røntgenutstyr til bruk ved fronten. Ho deltok aktivt i bruk av utstyret, og rekrutterte berre kvinner til arbeidet.
1 / 4
Skyttergrav fra 1. verdenskrig
Austfronten og Vestfronten
På Austfronten klarte tyskarane å komme seg stadig lenger inn mot Russland. I 1917 måtte Russland be om fred på grunn av revolusjon i eige land.
På Vestfronten klarte ingen å få overtaket. Soldatane låg og skaut på kvarandre frå skyttargravene. Den som klarte å halde ut lengst, ville vinne til slutt. Storbritannia prøvde å stoppe alle forsyningar som kom sjøvegen til Tyskland. Dette gjorde at tyskarane fekk mindre mat og utstyr, men dei slo tilbake med eit nytt og effektivt våpen: ubåten.
1 / 2
Britiske soldater i en skyttergrav fra 1. verdenskrig.
Ubåtkrig
For å stanse Storbritannias blokade på havet, svarte tyskarane med ubåtar. Dei angreip Storbritannias skip og senka mange av dei. I 1915 senka tyskarane eit passasjerskip. Mange amerikanarar omkom. Mange amerikanarar meinte at USA måtte delta i krigen mot Tyskland. I 1917 erklærte USA krig mot Tyskland.
📷 Den tyske ubåten U-14.
Tysk ubåt fra første verdenskrig.
Fredsforhandlingar
Etter at landa i Trippelententen fekk hjelp av USA, fekk dei raskt eit overtak. Tyskarane vart tvinga tilbake, og i november 1918 var 1. verdskrigen over. Sigerherrane møttest i Versailles i Frankrike til fredsforhandlingar. Derfor fekk fredsavtalen namnet Versailles-traktaten.
📷 Signering i speglsalen 28. juni 1919. Måleri: Wiiliam Orpen.
Sigerherrane bestemte at Tyskland måtte bli straffa hardt. Tyskland måtte gi frå seg landområda dei hadde erobra. Dei mista òg alle koloniane i Afrika og Asia. Tyskland fekk ikkje lov til å ha mange soldatar og våpen. Dei måtte betale mange pengar for alt som hadde vorte øydelagt under krigen.
Tyskarane måtte godta avtalen, men dei meinte han var veldig urettferdig. Andre land hadde òg vore med på å starte krigen. Då Adolf Hitler kom til makta på 1930-talet, ønskte han å gjere Tyskland til eit mektig rike igjen. Dette førte fram til 2. verdskrigen.
1 / 2
Ein av dei mest dødelege krigane
1. verdskrigen førte med seg mange nye teknologiske nyvinningar. Fly, ubåtar og stridsvogner skadde og drap mange fleire enn tidlegare krigar. Ein reknar med at rundt 9 millioner vart drepne. Under 2. verdskrigen vart teknologien utvikla vidare, og gruvsamheitene vart endå større.
📷 Handkolorert fotografi frå slaget ved Passchendaele i Belgia 1917.
Håndkolorert fotografi fra slaget ved Passchendaele i Belgia 1917.
Kjelder:
- Brazier, Eirik; Kirkhusmo, Anders: første verdenskrig i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 12. september 2022 frå https://snl.no/f%C3%B8rste_verdenskrig
- Wikipedia (12.09.22): Første verdenskrig
https://no.wikipedia.org/wiki/F%C3%B8rste_verdenskrig
- NDLA (12.09.22): Bakgrunnen for første verdenskrig
https://ndla.no/subject:1:9132d125-4d8f-41a6-b61d-77741662d5a9/topic:4:182163/topic:3:184957/topic:2:168025/resource:1:168031
- Folk og forsvar (12.09.22): Undervisningsopplegg: Den første verdenskrig https://folkogforsvar.no/tema/undervisning/undervisningsopplegg-den-forste-verdenskrig/
- Argunners.com (17.11.22): The Petite Curies of World War One
https://www.argunners.com/marie-curie-world-war-one/
Bilde- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Public domain
-
Getty Images
-
Public domain
-
Public domain
-
William Orpen / Public domain
-
Public domain
-
