Kvifor kan ikkje politikarane  berre gi oss billigare bensin? 

Alt blir dyrare! I det siste er det mange som slit med med å betale høge straumrekningar. Samtidig stiger prisane på mat og bensin. Ikkje minst prisane på bensin og diesel. Dei dobla seg på eitt år!

Kva kjem dette av? Kvifor gjer ikkje politikarane meir for å hjelpe innbyggjarane i Noreg? Kva og kven bestemmer eigentleg prisen på ei vare?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Politiker med bensinpumpe
Politiker med bensinpumpe

Korleis er økonomien
i Noreg organisert?

Politikarane våre bestemmer kva samfunnet treng, og korleis det skal bli betalt. Alle som jobbar, må derfor betale noko av lønna si som skatt. Vi betaler òg avgifter når vi kjøper bensin eller mat. Alle desse pengane blir brukte til å byggje skular, vegar og sjukehus.

Ein del  av pengane kjem òg frå oljefondet. I Noreg  tener vi veldig mykje pengar på olje, og vi set av noko til sparing i dette fondet. Då har vi pengar når vi treng noko ekstra.

Illustrasjon av en krone som er delt som en pizza og hender som tar en bit
Les meir om skatt

Korleis blir prisar til?

Dei som bestemmer pris, tar utgangspunkt i kva det kostar å lage ei vare. Viss kostnaden for å lage vara blir høgare enn prisen ein kan selje for, søkk fortenesta. Då risikerer ein å tape pengar.

Prisen blir òg påverka av tilbod og etterspurnad. Nokre gongar blir ei vare veldig populær. Då kan prisen bli høgare. Andre gongar er det for lite av ei vare, men mange vil ha henne. Då kan prisen òg bli høgare. Viss leverandørane aukar prisen, må butikkane som sel varene òg gjere det. Elles kan dei tape mykje pengar.

Liker du norske jordbær? Då gler du deg sikkert til dei første bæra kjem om sommaren. Men desse er ofte veldig dyre. Då er det ikkje mange bær på marknaden, men mange vil gjerne kjøpe. Etter kvart kjem det fleire jordbær i butikken, og prisane søkk. På slutten av sesongen blir bæra ofte veldig billige. Då er ikkje kvaliteten like bra, og jordbærbonden må få tømt lageret sitt for å unngå tap.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Illustrasjon av en graf med mat rundt
Illustrasjon av en graf med mat rundt

Vi handlar med heile verda

Noreg sel og kjøper varer over heile verda. Prisane i Noreg blir derfor bestemte  av kva som skjer i resten av verda. Dei siste åra har klimaendringar, pandemi og krig påverka prisane.

Et kart med masse streker gjennom land
Et kart med masse streker gjennom land

Lita tue veltar stort lass

Sommaren 2023 var det ekstremt varmt fleire stader i verda. Det gjekk hardt utover skogane. Dei tørka rett og slett inn og vi fekk mange skogbranner, flom og hetebølger.  

 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Bilde av en trestamme med mønster fra barkbiller
Bilde av en trestamme med mønster fra barkbiller

Koronapandemien

Under koronapandemien vart det produsert og selt mange færre varer enn før. Mange mista jobben for ein periode, eller dei mista han for godt. Bedriftene hadde ikkje råd til å betale lønn. Mange bedrifter gjekk konkurs.

Sidan det vart produsert færre varer, vart det mindre behov for frakt. Det vart færre containerskip på havet, lastebilar på vegane og fly i lufta.

Då pandemien gjekk mot slutten, auka etterspørselen etter varer raskt, men det  tok lang tid å komme i gang igjen med produksjonen. Bedriftene mangla råvarer til å lage noko av, og dei rakk ikkje å lage så mykje som folk ville kjøpe.

Når produksjonen av varer auka, vart det igjen behov for transport. Men dette måtte bli planlagt heilt på nytt, og dermed tok det tid å få ut varene.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
En graf som går nedover med corona ikon rundt
En graf som går nedover med corona ikon rundt

Krigen i Ukraina

Krigen i Ukraina frå februar 2022 har ført til prisauke på mat og olje. Mykje at dette kjem av at Russland er ein stor eksportør av olje, og at Ukraina produserer store mengder korn.

En traktor sår på jordet i solnedgangen
En traktor sår på jordet i solnedgangen

Handelsboikott av Russland

Mange land har valt å boikotte Russland på grunn av krigen i Ukraina. Dei kjøper derfor ikkje russiske varer, mellom anna råolje. Råolje trengst for å lage bensin. Mindre råolje fører til forseinkingar av produksjon og frakt. Bensinprisane har derfor stige raskt.

Verda får for lite korn

Ukraina står for 30 prosent av bygg- og kveiteproduksjonen i verda. Dei dyrkar òg veldig mykje potet og solsikkeolje. På grunn av krigen klarer ikkje ukrainarane å produsere, selje eller transportere varer. Derfor blir det færre varer, men etterspurnaden er like stor. Dermed går prisane opp.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av en pakke fra Russland som en hånd aviser
Illustrasjon av en pakke fra Russland som en hånd aviser

Men … straumen lagar vi vel sjølve?

Noreg produserer mykje straum, men vi beheld ikkje alt sjølve. Mykje av straumen blir selt mellom anna til Sverige, Danmark og Tyskland. Ei avtale med desse landa gjer at mellom anna straumprisane ikkje skal vere for høge.

Når straumprisene i det siste har blitt så høge i store delar av Noreg, var det fordi fleire ting skjer på ein gong.

Elektrisk strøm fra solceller, vindmøller og vannkraft.
Elektrisk strøm fra solceller, vindmøller og vannkraft.

Færre kolkraftverk og krig i Europa

Mange europeiske land byter ut kol med vind- og vasskraft for å produsere straum. På grunn av lite vind og nedbør har dei produsert mindre enn normalt. Krigen i Ukraina har gjort at Russland ikkje leverer like mykje gass til Europa som før. Gass blir mellom anna brukt til oppvarming og matlaging. Men behovet for straum blir større og større.

Les meir om produksjon av energi
Kullkraft verk som slipper ut damp i solnedgangen
Kullkraft verk som slipper ut damp i solnedgangen

Lite nedbør og kalde vintrar i Noreg

Kalde vintrar har gjort at vi har brukt meir straum enn vanleg. Samtidig har lite nedbør og vind ført til mindre produksjon av straum. Derfor har prisen på straum vore høg. Men situasjonen i Europa har òg hatt mykje å seie for straumprisane her i Noreg.

Kvifor er det ikkje same pris i heile Noreg?

Straumprisane i Noreg er ikkje like over heile landet. I Nord-Noreg har det vore billig straum samanlikna med Sør-Noreg. Der har det vore gode forhold for produksjon av straum. Dei har selt lite straum til andre, og behalde det meste sjølve. Derfor har dei hatt rekordlåge straumprisar. Fordi Noreg er eit langstrakt land, lønner det seg ikkje å frakte straum frå Nord-Noreg til Sør-Noreg.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Bilde av kalde Lofoten med hav, fjell og hytter
Bilde av kalde Lofoten med hav, fjell og hytter

Kan vi ikkje berre
bruke meir oljepengar?

Noreg er eit av verdas rikaste land, og vi har mange pengar i oljefondet. Viss politikarane hadde delt fondet på alle innbyggjarane, så hadde kvar av oss fått over 1 million kroner – kvifor kan dei ikkje berre gjere det?

Bilde av Stortinget i Oslo, Norge
Bilde av Stortinget i Oslo, Norge

Frå priseksplosjon
til inflasjon!

Når prisen på varer og tenester aukar, får vi ikkje like mykje for pengane våre. Dette blir kalla inflasjon. Pengane våre blir mindre verdt. Vi får altså kjøpt mindre for dei same pengane. Samtidig med prisauke bør det derfor òg skje ei lønnsauke. Då står lønna vår i stil med prisane i butikken.

Om staten hadde gitt kvar innbyggjar 1 million kroner, hadde prisane sannsynlegvis auka. Det hadde ikkje vore fleire varer å kjøpe, men vi hadde hatt fleire pengar å kjøpe for. Kor dyr hadde bensinen vorte då, trur du?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En gutt som fyller bensin/diesel
En gutt som fyller bensin/diesel

Oljefondet er sparebøssa vår

Blir vi rikare av å ta ut meir pengar frå oljefondet? Der og då kanskje, men pengane mistar jo raskt verdi.  Di meir pengar vi har, dess høgare blir prisen på varene vi kjøper. Er det noko poeng med mykje pengar i lommeboka, då?

En sparegris med lilla bakgrunn
En sparegris med lilla bakgrunn

Økonomi i ubalanse

Då straumkrisen var på det verste, fekk innbyggjarane hjelp frå staten til å betale rekninga. Mange syntest dei burde fått eit høgare tilskot, men det hadde eigentleg ikkje hjelpt noko særleg.

Politikarane kan hjelpe til med å betale straumprisane, men leverandørane får ikkje meir straum av den grunnen. Dei kan ikkje berre «bestille» meir straum frå naturen. Vind og nedbør styrer seg sjølv. Det vil i periodar vere mindre straum enn vi treng, uansett kor mykje pengar vi har.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av ett helikopter som slipper ut penger til folk
Illustrasjon av ett helikopter som slipper ut penger til folk

Fanga i ein vond sirkel?

Ein låg og jamn inflasjon gjer ikkje så mykje skade for økonomien. Men under koronapandemien har mange land brukt ekstra mykje pengar for å hjelpe innbyggjarane. Dette har ført til ein høg og rask inflasjon. Målet må vere å snu dette slik at vi får ein sunn og god økonomi.

Blå mystisk sirkel
Blå mystisk sirkel

Kva no?

Prisen på matvarer, tømmer, straum og bensin blir altså styrt av det som skjer i verda. Politikarane kan ikkje berre setje ned prisane eller bruke meir oljepengar. Det må meir langsiktige løysingar til.

Så kva tenkjer du? Kva kan vi gjere for å bidra til at prisane går ned?

Hvitt spørsmålstegn på blå bakgrunn.
Hvitt spørsmålstegn på blå bakgrunn.

Kjelder:

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images / NASA Climate Change – YouTube
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Images
    12. Getty Images
    13. Getty Images
    14. Getty Images
    15. Getty Images
    16. Getty Images
    17. Getty Images