Modernisme: Støyande, forvridd, flaut og ubetydeleg?

«Det var i den tid jeg gikk omkring og sultet i Kristiania, denne forunderlige by som ingen forlater før han har fått merker av den …» Slik innleiar forfattaren Knut Hamsun den aller første modernistiske romanen i norsk litteratur.

Accessibility icon Modernisme: Støyande, forvridd, flaut og ubetydeleg?

Sult

Romanen «Sult» forandra måten forfattarar skreiv bøker på i Noreg. Den nye måten å skrive på blir kalla «den modernistiske tradisjonen». «Sult» handlar om ein forfattar som ikkje har noko namn. Han har det veldig vanskeleg både fysisk og psykisk. Tittelen «Sult» betyr at hovudpersonen er veldig svolten både på mat og på å finne ei djupare meining i livet sitt.

Frognerveien, Kristiania
Frognerveien, Kristiania

Store endringar i samfunnet

Romanen «Sult» var veldig spesiell då han blei skriven i 1890, både i Noreg og i andre land. Litteratur kan fortelje oss mykje om korleis samfunnet endrar seg. På slutten av 1800-talet skjedde det store forandringar i Noreg. Det blei meir industri og demokrati, og livet blei annleis for mange. Mange forfattarar på den tida skreiv om personar som kjende seg tomme, einsame og hadde angst fordi dei ikkje følte at dei passa inn i det nye samfunnet.

Modernistisk litteratur var veldig annleis enn det folk var vande til. Han var rar og overraskande. Forfattarane prøvde å finne ein ny måte å skrive på som verka meir verkeleg. Dei eksperimenterte med måten dei fortalde historiene på, korleis dei skildra personane, og kva historiene handla om. Dei braut reglane og skapte noko heilt nytt.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Mørk røyk kommer fra pipene på en gammel fabrikk
Mørk røyk kommer fra pipene på en gammel fabrikk

Modernisme i lyrikken – meiningslaust snikksnakk

Modernismen galdt ikkje berre for romanar, men for lyrikk òg. Etter den andre verdskrigen blei det skrive stadig meir lyrikk på denne måten, og det gjorde mange poetar sinte og ueinige.

📷   Arnulf Øverland / Nasjonalbiblioteket

Ein veldig kjend diktar som heitte Arnulf Øverland, var ein av dei som var mest ueinig, og han sa at dei moderne poetane skreiv «meiningslaust kladd, rabbel og snikksnakk». Øverland heldt ein tale der han kritiserte den moderne måten å skrive dikt på.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Arnulf Øverland med en spade i hånden og en hund ved siden av seg, stående foran en låve.
Arnulf Øverland med en spade i hånden og en hund ved siden av seg, stående foran en låve.

Tungetaledebatten

Øverlands foredrag starta ein viktig diskusjon som blir kalla tungetaledebatten. Tungetale er eit omgrep som blir brukt i religiøse miljø. Det er ein spesiell måte å snakke eller be på, der andre ikkje kan forstå det ein seier.

Øverland var ikkje begeistra for dei moderne dikta. Han meinte at dei var rare og vanskelege å forstå. Han meinte at dikta skulle ha rim og rytme, og at dei ikkje skulle vere vanskelege å tolke. Det var mange som var einige med han, for eksempel lyrikaren André Bjerke. Men det var også lyrikarar som ikkje var einige med Øverland, som Erling Christie og Paal Brekke.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

La dei halde på

«La de unge holde på inntil de selv oppdager at det kan være en fordel å skrive slik at publikum forstår.» Øverland fekk rett i at dei unge heldt på. Men at dei gjekk med på at den tradisjonalistiske diktinga var betre, skjedde ikkje. Trass i motstand og sterk kritikk kom det nemleg meir og meir modernistisk lyrikk på midten av 1900-talet. På 1960-talet var den moderne måten å skrive dikt på veldig populær i Noreg. Mange forfattarar brukte denne stilen, og han var godt kjend blant folk.

📷   Portrett av lyrikeren Paal Brekke / Offentlig eiendom

 

Portrett av Paal Brekke med en sigarett i hånden og bokhyller i bakgrunnen

Som i ein kinosal

Paal Brekke, som var ein forkjempar for den modernistiske diktinga, skreiv blant anna det kjente diktet «Som i en kinosal». Under kan du lese eit utdrag:

Hysj! Så ut med Dem
på hodet gjennom døren,
ut men bare inn i en kinosal,
nøyaktig maken, og den samme filmen
Kjører de den forlengs eller baklengs
Hysj. Og kontrolløren og det hele om
igjen, opp trappene ut igjen,
men alltid bare inn igjen

Paal Brekke, Det skjeve smil i rosa, 1965

Dette diktet er modernistisk på fleire måtar.

  • Oppsettet: Det har ingen fast rytme eller rim.
  • Temaet: Det handlar om ein person som er forvirra og kjenner seg utanfor. Han er i ein kinosal utan å vite kvifor, kva han skal sjå, eller korleis han skal komme ut. Han kjenner seg fanga og makteslaus.

Dette diktet kan tolkast på forskjellige måtar. Kanskje handlar det om å kjenne seg annleis og utanfor i eit samfunn som stadig forandrar seg?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Publikum som ser mot et lerret i en kinosal fra 1935
Publikum som ser mot et lerret i en kinosal fra 1935

1890 versus 2023

Samfunnet har endra seg mykje frå 1890 til 2023. No lever vi i ei tid der vi bruker internett og sosiale medium heile tida. Vi har skular og sjukehus som er gratis, og vi kan reise til forskjellige stader i heile verda. Vi bruker smarttelefonar og tenkjer at kunstig intelligens kan hjelpe oss med alt.

📷   Portrett av Sigbjørn Obstfelder / Nasjonalbiblioteket

Men sjølv om ting har forandra seg, er det framleis mange som kjenner seg urolege og tomme, akkurat som i gamle dagar. Kanskje kan du til og med kjenne deg igjen i diktet «Jeg ser» av Sigbjørn Obstfelder, sjølv om det blei skrive for over 100 år sidan?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Portrett av Sigbjørn Obstfelder
Portrett av Sigbjørn Obstfelder

Jeg ser

Jeg ser på den hvide himmel,
jeg ser på de gråblå skyer,
jeg ser på den blodige sol.

Dette er altså verden.
Dette er altså klodernes hjem.

En regndråbe!

Jeg ser på de høie huse,
jeg ser på de tusende vinduer,
jeg ser på det fjerne kirketårn.

Dette er altså jorden.
Dette er altså menneskenes hjem.

De gråblå skyer samler seg. Solen blev borte.

Jeg ser på de velklædte herrer,
jeg ser på de smilende damer,
jeg ser på de ludende hester.

Hvor de gråblå skyer blir tunge.

Jeg ser, jeg ser …
Jeg er vist kommet på en feil klode!
Her er så underligt …

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Regndråper på et vindu med sol, skyer og himmel i bakgrunnen
Regndråper på et vindu med sol, skyer og himmel i bakgrunnen

Kjelder:

  • Undheim, Inga Henriette: Sult i Store norske leksikon på snl.no.
    Hentet 11. september 2023 fra https://snl.no/Sult
  • Øverland, Arnulf : Tungetale fra Parnasset (1953)

Bilde- og videorettar:

    1. Offentleg eigedom / Nasjonalbiblioteket
    2. Getty Images
    3. Offentleg eigedom / Nasjonalbiblioteket
    4. Getty Images
    5. Offentleg eigedom / Nasjonalbiblioteket
    6. Getty Images
    7. Nasjonalbiblioteket / Flickr: Portrett av Sigbjørn Obstfelder, 1900 (CC BY 2.0)
    8. Getty Images