Vikingane
Arven etter vikingane
Vikingane levde for 1000 år sidan. Kva har vi lært av historia deira?
Norrøn treskjæring
Populærkultur
I dag finst det mange referansar til vikingane i populærkulturen. Det grunnleggjande universet i Ringenes Herre- bøkene, filmane og TV-serien er henta frå vikingtida. Også nyare forteljingar som Harry Potter, Game of Thrones og Marvels Mighty Thor-serie, er baserte på norrøn mytologi.
Et gammelt sverd og hendder med rustning med et brunt skinn som bakgrunn
Vikingnamn
Namn som Astrid, Ingrid, Ingebjørg, Bjørg, Aud, Åse, Bjarne, Åsmund, Egil, Frode og Erland, er norrøne namn. Også mange stadnamn har overlevd frå vikingtida til i dag: Ulsrud, Ullern, Ullensaker, Telemark, Vestfold, Agder og Eidsvoll – for å nemne nokre få. I dag er det òg populært å gi norske oljeplattformer og oljefelt norrøne namn: Sleipner (Odins hest), Snorre, Frigg, Oseberg, Gullfaks, Valhall, Balder, Åsgard, Jotun og Njord er nokre døme.
📷 Tjängvidesteinen er ein bildestein frå Gotland. Motivet viser mellom anna Odin på hesten Sleipner.
Vekedagane
Restar etter vekedagane til vikingane finst framleis i namna på vekedagane våre. Den første dagen i veka til vikingane var fredag, og dette var Friggs/Frøyas dag. Laurdag var badedag (laugardag) for vikingane. Søndag er solas dag, måndag er månedagen, tysdag er krigsguden Tyrs dag, onsdag er Odins dag og torsdag er Tors dag. Dette var den siste dagen i veka i vikingtida. Tingsamlingane vart opna denne dagen, og blóta vart normalt haldne på ein torsdag.
📷 “Ofring til guden Thor” av Johan Ludwig Lund.
Lov og rett
Vikingane brukte ordet ting om den lovgivande forsamlinga og domstolen dei hadde. Det var på tinget forbrytarar vart dømde. Fram til 1797 vart domstolane i Noreg kalla for lagting. Dei ulike lagmannsrettane i Noreg – Borgarting, Eidsivating og Gulating – var namn på lovområde i vikingtida. I Noreg blir det lovgivande organet, nasjonalforsamlinga, òg kalla for Stortinget.
Fram til 1. januar 2018 var det ofte ein jury som bestemte om nokon var skuldig eller ikkje i straffesaker i Noreg. Jury var ein arv frå vikingtida. Den gong hadde ein ein jury på 12 frie menn (24 eller 36 i viktigare saker) som avgjorde skuldspørsmålet. Den skulda vart anten frikjend eller dømd av juryen. Det finst land som framleis bruker jury i dag.
1 / 2
Stolene til en jury i en rettsal
Hjelmar med horn?
Det er funne hjelmar med horn som stammar frå tida lenge før vikingane regjerte. Nærmare bestemt frå rundt år 1000 f.Kr. – nesten 2000 år før vikingtida begynte. Desse hjelmane vart mest sannsynleg brukte som prakthjelmar i seremoniar fordi hjelmane ikkje viser teikn til skadar. Og òg fordi det er så godt som umogleg å krige med slike horn på hovudet.
Det er heller ikkje funne ein einaste hjelm med horn frå vikingtida. Men myten består: Vi ser bilde av staute vikingar med horn på hjelmen i reklamar og teikneseriar.
1 / 2
Vikinghjelm som ligger på en brun pels med fjell i bakgrunnen
Nasjonalromantikk
På 1800-talet oppstod ein epoke som blir kalla nasjonalromantikken. Vikingtida vart viktig då Noreg utvikla seg til eit moderne demokrati. Politikarar, kunstnarar og forfattarar henta inspirasjon i vikingtida. Dette gjorde dei for å samle eit politisk, sosialt og økonomisk splitta folk. Denne nasjonalismen brukte vikingtida som noko alle kunne vere stolte av og hente inspirasjon frå.
📷 «Brudeferd i Hardanger» av Adolph Tidemand og Hans Gude.
I Noreg fekk vi vår eiga grunnlov i 1814, etter union med Danmark i 400 år. Interessa for vår eigen folkekultur auka i takt med sjølvstendet vårt. Forskarar begynte no å sjå på folkets historie og tradisjonar, språk, musikk, litteratur og kunst. Og då kom vikingarven vår inn i fokus. Ein begynte no å studere gamle vikingkongar frå sagalitteraturen, og også det norrøne språket. Då den norske nasjonalkjensla begynte å blomstre på 1800-talet, vart norsk natur, dei norske bøndene og vikingtida viktige symbol for den nasjonale identiteten vår.
1 / 2
Brudeferd i Hardanger, malt av Adolph Tidemand og Hans Gude
Språk
Språkforskaren Ivar Aasen laga eit nytt skriftspråk på midten av 1800-talet. Det var basert på dei norske dialektane som han meinte stamma direkte frå det norrøne språket som vikingane snakka. På hans tid var det dansk som var skriftspråket i Noreg. Dialektane i byane var sterkt påverka av dansk.
Ivar Aasen kalla det nye skriftspråket som han skapte, for landsmålet. Sidan 1929 har vi kalla det nynorsk.
Dei fleste ord vi bruker i norsk, svensk og dansk i dag, har opphav i språket til vikingane. Engelsk er ein direkte etterkommar etter språket til skandinavar som slo seg ned på Dei britiske øyane i vikingtida. Språket engelsk har rundt 600 nordiske låneord, og grammatikken er i hovudsak kopiert frå vikingane.
📷 Filippus Simonssons vernebrev for klosteret på Hovedøya skrive på norrønt.
1 / 2
Filippus Simonssons vernebrev for klosteret på Hovedøya skrevet på norrønt
Julefeiring: Jól
Sagaene om vikingtida fortel at folk kom saman til Jólblot. Då brygga dei øl i felleskap. Dette ølet skulle drikkast til minne om gudane. Det vart òg gitt julegåver både for å skaffe seg nye venner og for å heidre gamle venner. Gåver var i hovudsak våpen og klede, og også vakre skrin og smykke.
📷 «Håkon den Gode og bøndene ved blotet på Mære» av Peter Nicolai Arbo.
Maleri som viser Håkon den Gode og bøndene ved blotet på Mære
Odelsrett
Odelsretten er ein særnorsk rett som går tilbake til vikingtida. Etter Gulatingslova fekk slekta odelsrett til jord etter seks generasjonar. Frostatingslova sette grensa ved fire generasjonar. Magnus Lagabøte innførte i mellomalderen ei føresegn om at odelsrett vart erverva for jord som hadde vore i eiget til familien i 60 år. I 2009 vart begge kjønn likestilte i odelsrekkjefølgja, og både gutar og jenter kan no arve garden.
Gårdsgutt i Norge fra 1900-tallet med en geit. Gutten sitter på en stein og vi ser en gammel låve i bakgrunnen.
Opplev vikingtida i dag
I Noreg har vi fleire attraksjonar der ein kan oppleve korleis vikingtida var. Vikinggarden Avaldsnes i Rogaland gir oss kunnskapar om korleis forfedrane våre bygde hus, kva materiale dei brukte og korleis dei levde. Her kan du òg lære å bruke pil og boge: opplevavaldsnes.no
📷 Vikingfestival på Vikinggarden Avaldsnes i Rogaland.
Midgard vikingsenter i Vestfold formidlar den rike vikingtidsarven i området. Senteret ligg ved dei vakre Borrehaugene, som er mellom anna Noregs viktigaste nasjonale kulturminne: vestfoldmuseene.no/midgard-vikingsenter/
The Viking Planet er Noregs første digitale vikingmuseum. Der er tilbod om VR-teknologi, hologram, interaktive skjermar og 270-graders film. På Vikingmuseet i Oslo får du oppleve kvardagen til vikingane. Du kan bli med på tokt, eller ta bilde av deg sjølv i vikingrustning: thevikingplanet.com
1 / 3
Viking Festival at Avaldsnes Viking Farm
Verdiar
Du har kanskje ikkje tenkt over det, men på mange område er vikingane framleis med oss den dag i dag.
Vêr modig, vêr godt førebudd, vêr ein god venn, vêr tilpasningsdyktig – desse er viktige verdiar frå vikingtida.
Kjelder:
- Forskning (15.11.2023): Vikingene hadde ikke hjelmer med horn
https://forskning.no/vikingtiden/vikingene-hadde-ikke-hjelmer-med-horn/1993952
- Vold, Thurid: nasjonalromantikken i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 15. november 2023 frå https://snl.no/nasjonalromantikken
- Bull, Tove: Ivar Aasen i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 15. november 2023 frå https://snl.no/Ivar_Aasen
- Keiserud, Erik; Elden, John Christian: jury i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 15. november 2023 frå https://snl.no/jury
- Ordbøkene (15.11.2023): Odelsrett
https://ordbokene.no/bm/41802/odelsrett
Bilde- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Offentlig eiendom
-
Johan Ludwig Lund / Offentlig eiendom
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Nasjonalmuseet / Offentlig eiendom
-
Riksarkivet (CC BY-SA 4.0)
-
Peter Nicolai Arbo / Offentlig eiendom
-
Getty Images
-
Msvea (CC BY-SA 4.0)
-
Getty Images
-
