Den franske revolusjonen
For å forstå den franske revolusjonen på slutten av 1700-talet må vi kjenne årsakene til at det vart revolusjon. Vi bør òg kunne noko om dei viktigaste hendingane, namn på nokre personar og årstal som var avgjerande. Men vi må også forstå kva forandringar revolusjonen førte med seg i Frankrike og resten av verda.
Vi lærer historie for å forstå kvifor samfunn endrar seg, og for å forstå kva vi kan lære av det.
Det franske flagget som ser gammelt og slitt ut.
1 / 2
Kong Ludvig 14. med gullmaske pyntet med papegøyefjær.
Stendersamfunnet
Folka var inndelt i ulike grupper eller klassar. Viss du var fødd innanfor ein klasse, vart du sannsynlegvis i denne heile livet. Klassane vart kalla for førstestand, andrestand, tredjestand og dei standslause.
I førstestanden fann ein dei geistlege, slik som prestar og biskopar. I andrestanden var adelsmennene. Dei hadde arva rikdom, eigedom og titlar som greve eller hertug. I tredjestanden fann ein arbeidarar som bønder, handverkarar og handelsfolk.
Dei som var i første- og andrestanden, var svært rike og hadde spesielle fordelar. Ingen av dei måtte betale skatt. Då beheldt dei alt dei tente sjølve og slapp å dele med resten av samfunnet.
I tredjestanden fann ein både rike og fattige, medan dei som var standslause, levde i stort elende.
Betaling av skatt
Det var dei som var i tredjestanden og dei standsløse som måtte betale skatt. Dei fekk ikkje vere med på å bestemme kva pengane skulle brukast til. Bøndene måtte betale 80 prosent av det dei tente i skatt. Pengane vart brukte av dei som allereie var rike, eller dei vart brukte til krig. Bøndene hadde derfor lite igjen å leve av.
Matmangel og fattigdom
Bøndene fekk dårlege avlingar på slutten av 1700-talet, og det medførte stor fattigdom og svolt. Mange måtte klare seg nesten utan mat. Samtidig såg dei at dei rike brukte pengar på luksus for seg sjølve.
Dei fattige begynte derfor å stille nokre kritiske spørsmål. Dei lurte på om det var rett at dei skulle ha det så dårleg for at andre kunne leve eit liv i luksus.
Kritiske spørsmål
Det var farleg å stille kritiske spørsmål, for då kunne ein bli kasta i fengsel. Folka hadde ikkje gjort opprør tidlegare, fordi dei trudde at makta var fordelt av Gud, og fordi dei ikkje hadde nokon måte å klage på. Ingen tok dei fattige sitt parti.
No begynte dei å diskutere om dette kunne vere sant. Dei diskuterte òg korleis samfunnet kunne bli meir rettferdig. Vi kallar denne tida for opplysingstida.
1 / 5
Illustrasjon om klasseskillet i Frankrike på 1700-tallet der den fattige bærer de rike på ryggen.
Opptakten til revolusjonen
Ei av dei utløysande årsakene til revolusjonen var den økonomiske situasjonen i Frankrike i 1780-åra. Landet hadde brukt enormt mykje pengar på krig. Skattesystemet gjorde at dei rike slapp å betale til staten, og pengeutlånarane ønskte ikkje å låne meir pengar til staten. Alt dette gjorde at statskassa vart tom.
For å kompensere for dette innførte kongen nye skattar som skulle gjelde alle, men det ville gå mest ut over dei fattigaste.
Kongen mistar makta
For å endre skattesystemet innkalla kongen til ei stenderforsamling. Det var berre menn som fekk lov til å delta. Her skulle stendene stemme over ulike forslag. Tredjestanden var i solid fleirtal, men dei andre nekta å godta dette. Tredjestanden utpeika seg dermed til nasjonalforsamling, og kongen gav etter for dette.
Dermed forsvann eineveldet, og kongen inngjekk eit samarbeid med tredjestanden. Frankrike hadde fått noko som likna på eit demokrati.
Kongen angrar
Det tok ikkje lang tid før kongen igjen ønskte å innføre eineveldet der han hadde all makt. Til det trong han hjelp frå soldatar. 14. juli 1789 braut opprøret ut. Innbyggjarane i Paris kjempa mot soldatane til kongen. Dei hadde ikkje mange våpen, men nokon ropte at det fanst både kuler og krut i fengselet Bastillen. Folk storma Bastillen, drap vaktene og fekk tak i våpen.
Det var denne dagen revolusjonen verkeleg begynte, og dette viste at kongen ikkje kunne knuse folket sitt opprør.
1 / 3
Angrepet på fengselet Bastillen i Paris i 1789.
Fridom, likskap og brorskap
Uroa heldt fram i landet etter angrepet på Bastillen. Tredjestanden ønskte at alle skulle vere like. Ingen skulle ha fordelar som gjorde at andre leid naud. Alle skulle få fridom til å ta det arbeidet dei ønskte. Kongen skulle få noko makt, men ikkje like mykje som før.
Slagordet for revolusjonen vart «fridom, likskap og brorskap».
Menneskerettar
Den franske nasjonalforsamlinga samla seg på slottet Versailles utanfor Paris. Der arbeidde dei vidare og laga ei erklæring om rettane til alle menneske. Dei brukte tankane frå opplysingstida i utforminga av menneskerettserklæringa.
I erklæringa stod det at alle var frie og skulle ha same rettar. Ingen måtte straffast på grunn av meiningane sine. Staten skulle verne innbyggarane og sørgje for at ingen vart sette i fengsel utan lov og dom.
📷 Slottet i Versailles med drakefontenen i forgrunnen.
1 / 3
Sorthvitt tegning av slottet og stor fontene i Versailles utenfor Paris.
Kvinnetoget til Versailles
Sjølv om noko hadde vorte betre, mangla folket framleis mat. Kvinnene var misnøgde med lange brødkøer og høge prisar. Dei gjekk derfor i protesttog til kongen i Versailles utanfor Paris. Kongen lova kvinnene at han skulle sørgje for meir mat.
Kvinnene kravde òg at kongen skulle flytte nærare folket i Paris, men det nekta han å gjere. Dermed storma dei slottet og tok med seg kongefamilien til Paris. Denne hendinga blir kalla Kvinnetoget til Versailles.
1 / 2
Mange kvinner i tog der de drar på en kanon.
Var kongen ein forrædar?
Kongen var sterkt imot revolusjonen og ønskte seg tilbake til den makta han hadde. Han rådførde seg med Austerrike som sende soldatar for å hjelpe kongen. Samtidig ønskte andre å spreie revolusjonen til andre land. Dermed oppstod det krig i Frankrike, og kongen vart skulda for å vere ein forrædar. Dette meinte dei fordi kongen ønskte å stanse revolusjonen og fordi han fekk hjelp av utanlandske soldatar.
Kongen blir drept
Dei som støtta revolusjonen, angreip slottet med kongen i Paris i 1792, sette fyr på det og tok kongefamilien til fange. Folka kvitta seg med kongeflagget og fann fram det nye flagget sitt – trikoloren.
Nasjonalforsamlinga bestemte at kongen ikkje lenger skulle styre landet. Kongefamilien prøvde å flykte frå landet, men vart fanga. Både kongen og dronninga vart kasta i fengsel. Kong Ludvig XVI og dronning Marie Antoinette vart drepne ved halshogging i 1793. No var kongedømmet i Frankrike over.
1 / 2
Skrekkveldet
Vart alt bra etter at kongen vart avsett? Nei, ikkje i det heile. No vart det ein blodig kamp mellom dei som ønskte å få makta. Det enda med at mange tusen menneske vart drepne, og folk var livredde for det vi kallar terror. Ein kunne aldri vite kven som vart arrestert eller drepen. Ein grotesk måte å ta livet av folk var å bruke ein giljotin.
📷 Giljotinen i bruk i Paris.
Ein av dei som ønskte å få makta, var Maximilien de Robespierre. Under styret hans vart 30 000 menneske drepne. Han meinte det var nødvendig å bruke terror, og at ein måtte ta livet av fiendane i landet. Men Robespierre vart òg dømt til døden, og terroren tok slutt i 1794.
1 / 2
En stor folkemengde ser på at en person blir ført fram til giljotinen som kappet hodet av folk.
Hæren får stor makt
Under terroren i 1793–1794 etablerte styresmaktene ein hær på over éin million soldatar. Dei franske troppane erobra fleire land og vart etter kvart rekna som ei stormakt i Europa. Mykje takka vere den unge generalen Napoleon Bonaparte.
📷 Napoleon leiar mennene sine etter at dei tapte slaget om Laon i Frankrike i 1814.
Napoleon i front av en gruppe med soldater til hest.
Betydninga til revolusjonen
I Frankrike resulterte revolusjonen i avskaffing av eineveldet og stendersamfunnet. Dei store forskjellane mellom folk vart vesentleg mindre, og kvinnene fekk fleire rettar. Landet vart med tida republikk. I ein republikk blir leiaren i landet vald gjennom eit demokratisk val. Revolusjonen markerer starten på den moderne historia i Frankrike.
Revolusjonen fekk stor betydning ut over Frankrikes grenser, fordi han skjedde i den mektigaste og mest folkerike staten i Europa (etter Russland). Heile den rike delen av Europa snakka fransk. Mange av dei franske ideane vart dermed førte vidare til nye land.
Den største innverknaden til den franske revolusjonen ligg nok i dei franske ideane om demokrati og menneskerettar. Den norske grunnlova av 1814 er inspirert av dette. Også i andre verdsdelar fekk den franske revolusjonen store konsekvensar. Revolusjonen har fått svært mykje å seie for den verdshistoriske utviklinga.
Då den kinesiske statsministeren Zhou Enlai hadde besøk av den amerikanske presidenten Nixon i 1972, skal gjesten ha bede verten sin om ei vurdering av den historiske betydninga til den franske revolusjon. Zhou Enlai skal ha svart: «Det er for tidleg å seie».
1 / 4
Det ytterste leddet på en kjetting omgjøres til en fugl.
Kjelder:
- Østberg, Kai Peter; Tønnesson, Kåre: Den franske revolusjon i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 22. november 2021 frå https://snl.no/Den_franske_revolusjon
- Bastillen i Store norske leksikon på snl.no. Henta 22. november 2021 frå https://snl.no/Bastillen
- Krefting, Ellen: opplysningstiden i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 22. november 2021 frå https://snl.no/opplysningstiden
- Østberg, Kai Peter: Ludvig 16 i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 22. november 2021 frå https://snl.no/Ludvig_16
Bilde- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
