Den nordiske modellen

I mange år har dei nordiske landa vorte rekna blant dei beste landa å leve i. Dei skårar høgt på levestandard, inntekt og utdanning. Måten landa styrer samfunnet på blir kalla «den nordiske modellen». Er den modellen ei av årsakene til suksess?

Dei nordiske landa – Noreg, Sverige, Danmark, Finland og Island – har ein ganske lik måte å organisere samfunnet på. Likevel viser “den nordiske modellen” til Noreg, Sverige og Danmark. Desse tre landa blir òg kalla Skandinavia.

«Den nordiske modellen» er namnet som blir brukt for å beskrive kjenneteikn ved økonomi, organisering i arbeidslivet og politisk system i Noreg, Sverige og Danmark. Fleire av desse trekka kan vi òg sjå hos Finland og Island.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Tillaget gammelt kart over norden.
Tillaget gammelt kart over norden.

Norden skil seg ut

Kva er det som gjer at landa i Norden skil seg ut frå andre land?

«Den nordiske modellen» er ikkje ein fasit på korleis samfunnet skal styrast. Det skjer endringar heile tida for å bli tilpassa nye utfordringar. Likevel kan vi seie at modellen er avhengig av følgande:

  • Trepartssamarbeid – arbeidsgivar og arbeidstakar samarbeider med staten.
  • Sterk velferdsstat – alle innbyggjarar har rett til å bli passa på i alle livets fasar.
  • Økonomisk styring – politikarar passar på at dei felles pengane vi har, blir brukte fornuftig og til glede for flest mogleg.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Sparebøsser på rad over nordiske flagg
Sparebøsser på rad over nordiske flagg

Mange fellestrekk

Dei nordiske landa har stabile og sterke demokrati. Folket er med og bestemmer og har mange rettar. Ikkje minst når det gjeld sikkerheit, helse og eigedom. Dei som styrer, blir møtte med høg grad av tillit.

Ung kvinne med hevet knyttneve i gatene under en streik, eller protest.
Ung kvinne med hevet knyttneve i gatene under en streik, eller protest.

Trygge og gode arbeidsvilkår

I dei nordiske landa er det vanleg at arbeidsgivar og arbeidstakarorganisasjonar samarbeider med staten. Dette blir kalla «trepartssamarbeidet». Veldig mange i arbeidslivet er fagorganiserte. Dette fører til gode arbeidsvilkår samanlikna med resten av verda.

Les meir om betydninga til fagforeininga her
Storstreik i Oslo 28. januar 2015
Storstreik i Oslo 28. januar 2015

Sterk velferdsstat

Alle dei nordiske landa har ein sterk velferdsstat. Det vil seie at staten i høg grad hjelper innbyggjarane om dei blir arbeidsledige, sjuke eller pensjonistar. I tillegg tilbyr landa gratis utdanning på mange offentlege skular.

For å dekke kostnadene til velferdsstaten, skal alle som jobbar, betale skatt. Då går noko av lønningane våre til staten. Desse pengane dekker utgifter til mellom anna pensjon, helse og skule.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Mor med barn i møte med en sosialarbeider.
Mor med barn i møte med en sosialarbeider.

Stabil økonomi

Eit anna kjenneteikn for dei nordiske landa er stabil inflasjon og valutakurs. Dette fører til ein føreseieleg økonomi der både staten og innbyggjarane kan planleggje økonomien sin over tid.

Sparegris som skyter opp som en rakett.
Sparegris som skyter opp som en rakett.

Likskap er rikskap

Eit viktig prinsipp i dei nordiske landa er å gjere forskjellane mellom dei fattigaste og dei rikaste minst mogleg. Det er sjølvsagt store forskjellar mellom desse to gruppene, men samanlikna med mange andre land er forskjellane vesentleg mindre.

Mange av dei med høg utdanning tener dårlegare i dei nordiske landa enn dei ville gjort mange andre stader i verda. Samtidig tener dei som ikkje har noko særleg formell utdanning, meir enn i andre land.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Figurer av ulike mennesker står oppå ulike hauger med mynter.
Figurer av ulike mennesker står oppå ulike hauger med mynter.

Mange i jobb

I 2021 hadde alle dei nordiske landa over 70 prosent yrkesaktive av dei som var i arbeidsdyktig alder. I USA låg talet på 62,2 prosent.

Spesielt når det gjeld kvinner, skil dei nordiske landa seg ut. I Noreg er 67 prosent av alle kvinner mellom 15 og 74 år i arbeid. Til samanlikning er talet 72,7 prosent for menn. På verdsbasis er mindre enn 50 prosent kvinner aktive i arbeidslivet.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt

Likestilling

Dei nordiske landa har komme lenger enn resten av verda når det gjeld likestilling. Dette er ein viktig verdi i samfunnet. Alle skal ha dei same rettane.

Permisjon etter fødsel og moglegheitene for barnehageplass gjer at skandinaviske kvinner deltek meir i arbeidslivet enn i andre land. Kvinner og menn har dermed mange av dei same moglegheitene i samfunnet vårt. Likevel har vi framleis ein veg å gå før vi kan seie at vi har komme i mål.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En far ser ned i barnevognen på en blid, nyfødt baby.
En far ser ned i barnevognen på en blid, nyfødt baby.

Høg levestandard

I dei nordiske landa har dei fleste høg levestandard. Vi lever lenger enn i store delar av verda, og vi kan forvente ein levealder på over 80 år i alle dei nordiske landa.

Dei aller fleste treng ikkje bekymre seg for om dei har nok mat eller råd til helsehjelp. Mange har både ein og fleire bilar. Vi i Noreg  lever i eit forbrukarsamfunn der vi kastar nesten 400 000 tonn mat kvart år.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Eldre mennesker går tur langs en strand.
Eldre mennesker går tur langs en strand.

Produktivitet

Arbeidarar i Norden er flinke til å jobbe. Vi ligg heilt i verdstoppen når det gjeld produktivitet.

Kva trur du er grunnen til dette?

En vegg med lastecontainere
En vegg med lastecontainere

Konkurransedyktige

Nordiske firma har stor evne og god økonomi til å konkurrere internasjonalt. Teknologi og høg kompetanse gjer at vi kan konkurrere med resten av verda, trass i høge kostnader.

Mykje teknologi

På grunn av god økonomi held dei nordiske landa eit høgt teknologisk nivå. Maskinar og robotar tek oftare over arbeidet til menneske. Dette fordi det ofte er billigare enn å ha arbeidarar med høge lønningar. Dette fører til effektivisering og gjer at det blir billigare å produsere varer.

🎥 Komplett.no i Sandefjord var tidleg ute med å bruke robotar på lageret sitt.
Mørk blå bakgrunn med prikker.
Mørk blå bakgrunn med prikker.

Tillit til staten

Innbyggjarar i Norden har høg tillit til staten, samanlikna med mange andre land.  Vi stoler på at styresmaktene vil innbyggjarane vel, og at dei har evne til å løyse utfordringane til innbyggjarane her og no. I tillegg til å løyse globale problem for generasjonane i framtida.

Kvifor har vi så høg tillit til styresmaktene i Noreg, trur du?

Oversiktsbilde av stortingssalen.
Oversiktsbilde av stortingssalen.

Betaler skatt til felles beste?

Mange føler seg godt ivaretekne i Norden. Dei føler dei får noko igjen etter å ha betalt skattar og avgifter.

I USA betaler innbyggjarane ofte meir enn 28 prosent i inntektsskatt, i tillegg til ei rekkje andre skattar og avgifter. Samtidig føler mange at dei ikkje får noko igjen for desse pengane.

Til samanlikning betaler vi i Noreg mellom 22 og 39 prosent skatt. Alt etter kor høg lønn den enkelte har. I dei nordiske landa er det høg tiltru til at desse pengane blir brukte til samfunnets beste.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Penger faller ned i en sparegris
Penger faller ned i en sparegris

Truslar mot velferdsstaten

Sjølv om det er veldig mykje som fungerer godt i Norden, er det fleire som er kritiske til måten vi løyser ting på. Kritikarane seier at vi har eit for høgt skattenivå, og at styresmaktene styrer for mykje av samfunnet. Fleire meiner at dette gjer oss mindre kreative, og at mange berre overlet ansvaret til det offentlege.

Somme meiner at ein sterk velferdsstat oppmuntrar folk til å gjere seg avhengige av støtte frå staten. Dei slepp å bidra så mykje sjølve for å klare seg i kvardagen. 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Knust sparegris i vann.
Knust sparegris i vann.

Fleire eldre og færre i arbeid

Den nordiske modellen er avhengig av å ha ein stor del av befolkninga i arbeid. I Norden ser vi at fødselsraten søkk, samtidig som vi har ein høg levealder.

I praksis betyr det at ein stor del av befolkninga treng pleie, medan delen av personar som kan jobbe, blir mindre og mindre. I 2030 vil det for første gong vere fleire eldre enn unge i Noreg.

Korleis bør vi løyse denne utfordringa?

Vi er heilt avhengige av at alle som kan, bidreg i samfunnet, og at færrast mogleg utnyttar systemet. Det er og viktig at alle føler seg ivaretekne. Dersom mange nok mister tilliten til systemet, kan det fort falle frå kvarandre.

Kva kan skje då, tenkjer du?

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Bestefar og barnabarn vanner planter i hagen.
Bestefar og barnabarn vanner planter i hagen.

Kvifor gjer ikkje alle det same?

Den nordiske modellen er ikkje noko som har komme over natta.  Staten fekk stor betydning for folk flest på 1930-talet. Etter andre verdskrigen vart det innført skikkelege velferdsordningar som gratis skule, helsevesen og tryggare arbeidsforhold. Kvifor følgjer ikkje alle land denne modellen?

For at den nordiske modellen skal fungere, må befolkninga ha tillit til både styresmaktene og kvarandre. Vi må kunne stole på at vi blir ivaretekne i alle livets fasar. 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Et barn stabler steiner på stranden.
Et barn stabler steiner på stranden.

Vil modellen bestå?

Den nordiske modellen fungerer godt, men han må passast på. Det dukkar stadig opp utfordringar og truslar. Vi kan stille oss spørsmålet om modellen kjem til å stå like sterkt dei neste 50 åra. Det blir i så fall opp til dei generasjonane som skal ta over, korleis dei løyser utfordringane som dukkar opp.

Barn som holder på med kjemi i et klasserom iført vernebriller.
Barn som holder på med kjemi i et klasserom iført vernebriller.

Vil du vite meir om den nordiske modellen? Sjå videoen under som tek for seg den nordiske modellen i åtte punkt.

tekstur i tre - wood texture
tekstur i tre - wood texture

Kjelder:

Forrige avsnitt

1 / 5

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Annie Spratt/Unsplash, Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. GGAADD
    5. Getty Images
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    1. Teng Yuhong/Unsplash
    2. Getty Images
    3. Harryarts/Freepik
    4. Cornelius Poppe, NTB scanpix
    5. Getty Images
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Unsplash.com
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt