Frykt
Tenk deg at du er åleine heime. Så høyrer du eit kraftig smell. Kva var det? Hjartet bankar fort i brystet. Musklane blir stramma, og pusten går raskare og raskare. Kroppen din er klar til å angripa eller flykta frå det som laga lyden. Men så var det berre ei stor bok som datt ned frå bokhylla. Hjernen og kroppen din reagerte likevel som om du var i livsfare.
Urgammal kjensle
Frykt er ei av dei sterkaste kjenslene vi har. Og det er ei kjensle vi menneske alltid har hatt. Verda kan vera ein farleg stad! Fryktkjensla vernar oss mot fare og held oss i live. Nokre fryktreaksjonar er vi fødde med. Men vi kan òg læra oss å frykta ting.
Ofte skjønner vi at vi eigentleg ikkje er i fare. Då treng vi ikkje å bli redde. Vi kan sjå på utsikta frå ein fjelltopp utan å vera redde for å falla ned. Vi kan skru av lyset om natta utan å vera redde for at det er eit monster under senga.
1 / 2
Kort om frykt
Fobiar
Fobi betyr angst for noko som mange andre menneske ikkje er redde for. Menneske med fobiar har ein ekstrem fryktreaksjon mot ting som ikkje er så farlege. Slik frykt kan vera vanskeleg. Folk med høgdeskrekk kan få panikk når dei skal over ei bru.
Vi veit ikkje kvifor ein får fobiar. Kanskje ein hadde vonde opplevingar i barndommen. Du kan til dømes få frykt for hundar viss du vart biten som liten.
Når hjernen oppdagar noko han fryktar, kjem kjemp- eller flykt-reaksjonen. Då blir kroppen klar til handling!
1 / 2
Tips mot fobiar
Naturleg frykt
Nokre fryktreaksjonar er heilt naturlege. Dei hjelper oss å unngå farlege dyr og farlege situasjonar.
Giftige kryp
Vi oppdagar edderkoppar og slangar fortare enn ufarlege dyr. Dette er ei evne vi er fødde med. Det er viktig for oss å sjå slangar og edderkoppar for å unngå å bli bitne. Slik har det vore i tusenvis av år.
⬅ Sjølv om dei fleste slangar og edderkoppar er ufarlege, har vi ei naturleg frykt for dei.
Høgder
Høgdeskrekk er viktig for å halda oss i live. Høgdeskrekk får oss til å vera forsiktige i farlege situasjonar.
Forskarar festa ei glasplate over eit djupt hòl. Ved sida av hòlet lét dei nokre babyar krabba. Dei aller fleste babyane heldt trygg avstand til hòlet. Dette betyr at høgdeskrekk er medfødd.
Mørket
Synet er kanskje den viktigaste sansen vi har. Vi kan bli redde når det er mørkt og vi ikkje veit kva som er rundt oss. Natta var veldig farleg for forfedrane våre. Livsfarlege rovdyr jaktar om natta. No er det ikkje mange som treng vera redde for farlege dyr om natta. Likevel har vi framleis ei naturleg frykt for mørket.
Kjemp- eller flykt-reaksjonen!
Når vi oppdagar noko som kan vera farleg, får hjernen vår beskjed. Hjernen må vurdera korleis vi skal reagera, men det kan ta litt lang tid. Spesielt viss ein er i ein farleg situasjon!
Heldigvis er det ein snarveg i hjernen! Ein liten del av hjernen blir kalla amygdala. Han får signal rett frå kroppen utan at vi tenkjer over det.
Amygdala sender beskjed til ein annan del i hjernen med ein gong. Den delen blir kalla hypofysen. Hypofysen slepper hormon ut i blodet. Eit av hormona blir kalla adrenalin. Har du høyrt om adrenalin-kick før? Det er ei kjensle ein får i kroppen viss noko brått verkar farleg.
Adrenalin gjer at ein raskt kan flykta frå det som er farleg. Ein orkar å springa lenger. Ein kan sjå betre i mørket! Desse endringane i kroppen blir kalla kjemp- eller flykt-reaksjonen. Denne reaksjonen gjer deg klar til å slåst for livet eller å springa din veg.
Svært få av oss opplever farlege situasjonar til dagleg. Kjemp- eller flykt-reaksjonen er ofte falsk alarm. Vi føler panikk når vi blir redde. Det er fordi amygdala og hypofysen reagerer før vi får tenkt oss om. Hjernen vil verna oss!
Men når vi får tenkt over situasjonen, er han kanskje ikkje så farleg likevel. Då gir hjernen beskjed til kroppen om å roa seg ned igjen. Det kan enkelte gongar ta litt tid.
Menneskehjernen er altså utvikla til å vera førebudd på det verste. Det kan verka dumt at alle høge lydar blir tolka som farlege. Men denne overreaksjonen kan redde livet ditt viss det verkeleg er farleg.
1 / 4
Kvifor skrik vi?
Å skrika er ein medfødd reaksjon. Vi kan skrika høgt av glede. Vi kan òg skrika når vi blir skremde. Forskarar har granska korleis vi reagerer på skrik.
Når vi høyrer vanleg prat, blir lydsignala sende til høyrslesenteret i hjernen. Men lyden av skrik blir sende rett til amygdala. Det set i gong fryktreaksjonen i hjernen.
Kraftige skrik får kraftige reaksjonar. Skrik er ein veldig effektiv måte å kommunisera på. Eit skrik fortel at det er fare på ferde. Dei som høyrer skriket, blir klare til handling.
1 / 2
Angst i kroppen
Kroppen set i gong ekstreme reaksjonar når han er i krisemodus.
1. Hormon
Hormon blir sleppte ut i blodet. Dei set i gong ulike prosessar i kroppen.
2. Høg puls
Hormonet adrenalin aukar pulsen og sender meir blod til musklane og hjernen.
3. Rask energi
Levra di lagar sukker for å gi kroppen rask tilgang til ekstra energi.
4. Kaldsveitte
Kroppen sveittar for å halda temperaturen nede.
5. Sommerfuglar
Blodet blir trekt vekk frå magen. Det er derfor du får «sommarfuglar i magen» når du er nervøs.
6. Vill i blikket
Pupillane utvidar seg for å sleppa inn meir lys så du kan sjå betre.
7. Raskt andedrag
Raskare pust sender meir oksygen til musklane. Dette gjer musklane klare for handling.
8. Gåsehud
Når musklane blir stramma, reiser håra på huda seg. Det fekk dei hårete forfedrane våre til å sjå større og skumlare ut.
9. Kaldt nedetter ryggen
Blodårer i huda trekkjer seg saman for å senda meir blod til musklane. Det bremsar blodtapet viss du blir skadd. Dette gjer at du kjenner deg kald.
10. Skjelving
Meir blod blir pumpa til musklane, slik at du kan forsvara deg eller stikka av. Det kan få armar og bein til å skjelva.
1 / 4
Kjelder:
- Historien om mennesket junior (2020)
Orage Forlag AS
Bilde- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
NRK
-
Getty Images
-
NRK
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Future plc
-
NRK
-
