Historia om norsken – frå runer til emojiar

Korleis blei norsk norsk? Og kva er greia med skrivereglar eigentleg?

Accessibility icon Historia om norsken – frå runer til emojiar

Hipp og kul norsk

Når vi snakkar, ønsker vi at nokon skjønar det vi seier. Då treng vi nokre felles reglar. Derfor avtalte vi ein gong i tida eit felles system der ulike lydar tydde ulike ting. Men språket må utvikla seg heile tida. Nokre ord forsvinn, andre kjem til.

Bilde av et gammelt manuskript
Bilde av et gammelt manuskript
Runepinner

Språket til vikingane

Dei tidlegaste funna av eit felles språksystem i Noreg er cirka 1500 år gamle. Det var i vikingtida. Då finn vi dei første skriftlege kjeldene. Vi kallar det urnordisk.

Folk snakka heilt sikkert saman før det, men vi har ingen lydopptak frå den tida. Nordmenn brukte runer når dei skreiv. Desse blei rissa inn i blant anna sverd og trepinnar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Papirbakgrunn 8
Papirbakgrunn 8

Norrøn stordomstid

Urnordisk blei utvikla vidare til norrønt. Island og Færøyane hadde same språket som Noreg. Norrønt blanda seg med både engelsk og fransk fordi vikingane reiste så mykje. Visste du at det engelske ordet «bag» kjem av det norrøne «baggi»? Dessutan har «meat», som betyr ‘kjøtt’, opphav i ordet «mat».

Eggjasteinen med hvit ramme
Papirbakgrunn 8
Papirbakgrunn 8

Pesten endrar språket

I 1349 gjekk ei rotte i land frå eit skip som låg ved Bergen bryggje. Ho bar med seg ein pestbakterie. Få dagar seinare døydde bergensarane som fluger. Det var byrjinga på svartedauden. Kanskje så mange som halvparten av befolkninga i Noreg døydde på grunn av denne pestsjukdommen.

Mange av dei som kunne skriva, døydde i pesten. Dei som voks opp etter epidemiane, tok til å skriva meir slik som dei snakka. Dette blir kalla den mellomnorske perioden.

Svartedauden trykk
Papirbakgrunn 8
Papirbakgrunn 8

Nytt og moderne? Nynorsk!

Fram mot 1500-talet blei norsk språk påverka av det tyske språket på grunn av mykje handel med hanseatane. Noreg var i union med Sverige og Danmark. Det meste blei derfor skrive på dansk eller tysk.

Nordmenn hadde ikkje eit eige skriftspråk. På byrjinga av 1800-talet blei stadig fleire nordmenn misnøgde med akkurat det. Særleg etter at Noreg blei sjølvstendig i 1814.

Vi trong eit nytt og eige skriftspråk til å uttrykka oss med. Ivar Aasen tok på seg ansvaret. Han reiste rundt og samla dialektane rundt om i landet til eit landsmål – seinare kalla nynorsk.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Bilde av Ivar Aasen
Bilde av Ivar Aasen

To målformer, to frontar

Nynorsk hjelpte oss til å samla og bygga Noregs identitet. Ivar Aasen gjorde ein imponerande jobb. Utan han hadde vi kanskje skrive på dansk enno. Samtidig jobba andre for å ta vare på den dansk-norske skrivemåten i Noreg. Det blei kalla riksmål og har utvikla seg til det vi i dag kallar bokmål.

Språkarbeidet gjekk altså i to spor, nynorsk og bokmål. Dei to målformene har gradvis nærma seg kvarandre. I dag er dei likestilte – og ganske like.  

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Skriftspråkene i Norge
Skriftspråkene i Norge

Snakkar du bokmål eller nynorsk?

Nei! Ingen av delane. Du snakkar dialekt. Ein dialekt er det munnlege språket som blir snakka innanfor eitt bestemt område. Når du skriv, bruker du bokmål eller nynorsk.

Papirbakgrunn 8
Papirbakgrunn 8

Eitt land, mange språk

Du synest kanskje det held med bokmål og nynorsk? Fleire stader i Noreg er samiske språk også offisielle språk, i tillegg til norsk. Vi har òg språk som kvensk og romani. Teiknspråk blir òg rekna som eit fullverdig språk i Noreg.

Alle treng ikkje å læra alle desse språka. Mangfald er eit kjenneteikn på styrke, demokrati og likestilling, også når det gjeld språk.  

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Samisk kultur
Samisk kultur

Ungdommen sitt språk

Bængshot mafakka, erru hypp på å bli skækk elle? 

Språket fortel kvar ein høyrer til. Ikkje berre geografisk, men også sosialt og aldersmessig. Vaksne rynkar kanskje på nasen når dei høyrer ungdommeleg slang som ovanfor. Slang skaper tilhøyrsle og identitet til ei gruppe.

Språket blir fornya og endra heile tida, i takt med samfunnet. For 100 år sidan var «automobil» eit nyord, og det gjekk raskt inn i språket som «bil».

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Gutt som breakdancer
Gutt som breakdancer

Kaos eller mønster?

Ja! Begge delar. Språk har nokre faste reglar som barn lærer seg veldig tidleg. Dei skjønar at verb blir bøygde i tid, og at substantiv har fleirtal og eintal. Takka vera grammatiske reglar kan vi setja saman setningar som aldri før er laga. Språket er uendeleg rikt og kreativt!

Takka vera teknologien har emojiar blitt ein naturleg del av uttrykksforma vår. 😊

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En lærer som hjelper en gutt med skolearbeid
En lærer som hjelper en gutt med skolearbeid

Alltid i endring

Norsk er ein del av ein felles europeisk språkfamilie, kalla indoeuropeisk. Derfor kan fleire europeiske språk ha likskapar med norsk.

Språket vil heile tida få nye ord. Vi bruker både samiske, danske, arabiske og engelske ord utan at vi veit om det. Det norske språket blir forma av dei som bruker det. Det er det beste beviset på at språket lever.  

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Engelsk ordbok
Engelsk ordbok

Kjelder:

  • Venås, Kjell og Nordbø, Børge: moderne norsk i Store norske leksikon på snl.no.
    Henta 22. januar 2021 frå     https://snl.no/moderne_norsk 

Bilet- og videorettar:

    1. Nasjonalbiblioteket
    2. Getty Images / Svein Skare, Universitetsmuseet i Bergen (CC BY-SA 4.0)
    3. Getty Images / Universitetsmuseet i Bergen  (CC BY-SA 4.0)
    4. Getty Images / Hans Holbein den yngre
    5. Carl Christian Wischmann, Oslo Museum
    6. Getty Images / Erik Bolstad (CC BY-SA 3.0)
    7. Getty Images / NRK Skole
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Images