Norrøn julefeiring

Julefeiringa i Noreg begynte lenge før Jesus vart fødd. Forskarar og historikarar veit ikkje akkurat når ein begynte med julefeiringa. Det vi veit, er at det var ei feiring mellom november og midten av januar. Den norrøne jula vart kalla  jól eller jólablót av vikingane. Feiringa vart òg kalla midtvinterfest.

For vikingane var jólablót ein fest dei gledde seg til. På denne tida av året var det mørkt og kaldt. Hardt fysisk arbeid og trekkfulle hus skulle endeleg feirast med fest. Då laga dei eit spleiselag. Familiar og naboar delte mat og øl.

⬅  Håkon den gode i juleblótet på Mære, måla av Peter-Nicolai Arbo.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Håkon den Gode i juleblótet på Mære, malt av Peter-Nicolai Arbo
Håkon den Gode i juleblótet på Mære, malt av Peter-Nicolai Arbo

Dei heilage dyra til Frøy blir ofra 

Jólablót betyr offer. Det vil seie at ein ofra til gudane Odin, Tor og Frøy. Også guden Njord vart ofte heidra. Eit av rituala var å ofre dyr til gudane. Ein smurde inn gudestatuar med blodet til dyret og åt kjøtet. Før ein kunne setje tennene i kjøtet, måtte maten velsignast. Eit av dyra som vart slakta, var gris. Grisen var det heilage dyret til Frøy.

Illustrasjon av ofring

Det var straffbart å ikkje bryggje øl til jul

Eit anna ritual var å heidre og blidgjere gudane ved å drikke øl. Øl vart sett på som ein heilag drikk. Så viktig var dette at det i lova stod at det var påbode å bryggje øl til jul. Viss du braut lova fleire gongar, kunne garden din bli gitt til kongen. Og bonden sjølv kunne bli landsforvist.

Ved å ofre og drikke til gudane håpa ein på gode avlingar og fred.

Oppbevaring av drikke i tretønner stablet opp på hverandre
Oppbevaring av drikke i tretønner stablet opp på hverandre

Solsnu og forfedrar

Det er òg grunn til å tru at vikingane feira at sola snudde, ofte kalla  solsnu. Det var ei form for lysfest som ein òg finn igjen i andre kulturar.

Dei var opptekne av åndene som dei meinte kom på den mørkaste tida. Dei døde vende tilbake til verda vår og til der dei ein gong budde. Derfor måtte lys brenne julenatta, ein skikk mange framleis har.

Senger stod klare for dei døde, og mat vart sett fram. Somme vil seie at jula òg var ei feiring av forfedrane. Men dei døde kunne ha med seg eit farleg følgje som kunne rasere husa, ete opp julematen og drikke opp ølet. Så denne høgtida var ikkje heilt ufarleg…

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av solverv 1881
Illustrasjon av solverv 1881

Solguden til Romarriket

Kristendommen hadde lenge vore kjend i Romarriket då den romerske keisaren Aurelian innførte kulten Sol den uovervinnelege som statsreligion i år 274. Keisar Aurelian, som ikkje var kristen, innførte solkulten for å forsterke makta etter ei rekkje kriser. Keisaren var då bodbringar, eller ein guddommeleg representant for guden. Alle forsøk på å ta frå han makta ville vere ei forakt for guden.

Dei fleste kulturar har ein solgud. Den romerske har opphavet sitt frå antikke Hellas og Persia.

⬅ Nokre stader fekk denne guden namnet Mitra. 

Romerrikets solgud, Mitra
Romerrikets solgud, Mitra

Vintersolsnu og bursdagsfeiring

Sol den uovervinnelege regjerte ikkje berre over menneske, men også over alle andre gudar. Det skapte stor begeistring då søndag vart innført som heilagdag for Sol.

Kvart år feira ein bursdagen til Sol den uovervinnelege. Denne dagen kalla ein Dies Natalis Solis Invicti. Feiringa gjekk føre seg 25. desember. Det er på den tida då sola snur. Vi kallar det òg vintersolsnu. Dagen vart feira ved at romarane gav kvarandre gåver og kyssa kvarandre under ein misteltein.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av Vintersolverv
Illustrasjon av Vintersolverv

Kristendommen blir statsreligion

I dei første hundreåra eksisterte ei mindre gruppe kristne parallelt med Sol-kulten i Roma. Keisarar vart frå første halvdel av 300-talet interesserte i kristendommen, og frå år 380 vart kristendommen statsreligion i Romarriket. Andre religionar vart då forbodne.

Illustrasjon av Julekrybben
Illustrasjon av Julekrybben

Dei tre vise menn

For dei kristne var Jesu oppstode i påska den største høgtida. Jesu fødsel vart ikkje feira, men dei tre vise menn som kom med gåver til det nyfødde Jesusbarnet, vart feira 6. januar.

Illustrasjon av De tre vise menn
Illustrasjon av De tre vise menn

Når vart Jesus fødd?

Etter kvart som kristendommen vaks, bestemte kyrkja at også Jesu fødsel skulle vera høgtid. Jesu fødsel skulle feirast. Det var berre eit lite problem – Bibelen seier ikkje noko om når Jesus vart fødd.

Nokre teologar meinte at våren, det vil seie mars, april eller mai, kunne vere rett tidspunkt. Det meinte dei fordi juleevangeliet fortel om gjetarar og lam på markene. Lamming skjer på våren, og gjetarane søv vel ikkje ute i desember? September kunne òg vere rett tidspunkt, sa enkelte. Andre meinte at det rettaste var å ta utgangspunkt i bodskapsdagen til Maria. Det er dagen då erkeengelen Gabriel kom til jomfru Maria og fortalde henne at ho venta barn. Ein går ut frå at det var 25. mars, og frå 25. mars til 25. desember er det ni månader. Det er den tida det tek å bere fram eit barn når ein er gravid. 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av Den hellige familien i stall
Illustrasjon av Den hellige familien i stall

25. desember blir kristen høgtidsdag

Rundt år 350 bestemte pave Julius I at 25. desember skulle feirast som Jesu fødselsdag. Altså same datoen som den tidlegare populære feiringa av Solguden. Slik fekk ei gammal heidensk høgtid eit kristent innhald.

Det skulle gå fleire hundre år frå Romerriket starta julefeiringa, til høgtida nådde Noreg og Norden. Det kan du lese meir om i artikkelen Jula kjem til Noreg.

Bilde av figurer som skal forestille Julekrybben
Bilde av figurer som skal forestille Julekrybben

Opphavet til jula – ein teikneserie (engelsk)

 

Kjelder:

  • Historien om Jesus og hans samtid (2020)
    Orage Forlag AS

Bilet- og videorettar:

    1. Peter-Nicolai Arbo
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images / Dynamosquito (CC BY-SA 2.0)
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. truTV – YouTube