Kvifor kan ikkje politikarane berre gi oss billigare bensin? 

Alt blir dyrare! Vi kan lese i avisene om folk som slit med å betale høge straumrekningar. Samtidig stig prisane på mat, tømmer og bensin. Prisen på bensin og diesel har gått opp frå rundt 15 kroner per liter til nærare 30 kroner per liter!

Kva kjem av dette, og kvifor gjer ikkje politikarane meir for å hjelpe innbyggjarane i Noreg? Kva styrer eigentleg prisane, og kven bestemmer eigentleg kva varene må koste?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Politiker med bensinpumpe
Politiker med bensinpumpe

Korleis er økonomien
i Noreg organisert?

Stat og kommune får pengane sine gjennom skattar og avgifter, og noko av overskotet frå oljefondet. Dei som jobbar, må betale noko av lønna si som skatt, og vi betaler avgifter når vi kjøper ei vare eller teneste. I statsbudsjettet blir pengane fordelte til mellom anna skule, helsetenester og vegar.

Politikarane undersøkjer og vurderer kva samfunnet treng, og korleis det skal betalast. Dei bestemmer kva staten skal dekkje, og kva innbyggjarane, heilt eller delvis, må betale sjølve.

Illustrasjon av en krone som er delt som en pizza og hender som tar en bit
Les meir om skatt

Korleis blir prisar til?

Det er mykje som avgjer kva prisen på ei vare eller teneste blir. Dei som tilbyr vara eller tenesta, tar utgangspunkt i kva produksjonen kostar. Viss kostnaden for produksjon blir høgare enn prisen ein kan selje for, søkk fortenesta. Då risikerer ein å tape pengar.

Prisen blir òg påverka  av tilbod og etterspurnad. Viss veldig mange ønskjer den same vara til same tid, og det er begrensa tilgang på denne vara, blir prisane pressa opp. Dette gjeld for kundane, men det gjeld  òg for dei som skal produsere og tilby varer og tenester. Viss leverandørane tar høgare pris, må dei auke utsalsprisen slik at dei får dekt kostnadene sine.

Tenk på norske jordbær. Dei første korgene som kjem om sommaren, er dyrast. Då er det ikkje mange bær på marknaden, men mange er villige til å betale ein høg pris for dei gode bæra. Etter kvart som det kjem fleire jordbær i butikken, søkk prisen. På slutten av sesongen blir bæra ofte veldig billige. Då er ikkje kvaliteten like bra, og det er viktig for bøndene å selje mest mogleg for å unngå tap.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Illustrasjon av en graf med mat rundt
Illustrasjon av en graf med mat rundt

Vi handlar med heile verda

Noreg er med i ein global marknad gjennom handel med andre land. Prisane i Noreg heng derfor tett saman med kva som skjer i resten av verda. Dei siste åra har klimaendringar, pandemi og krig påverka prisane.

Et kart med masse streker gjennom land
Et kart med masse streker gjennom land

Lita tue veltar stort lass

Sommaren 2023 var det varmerekord i verda. Medan mange koste seg i varm sommarsol, tørka skogane opp, vi fikk skogbranner, flaum og hetebølger. Tilgangen på trevirke vart kraftig redusert, slik at prisane vart pressa opp.

 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Bilde av en trestamme med mønster fra barkbiller
Bilde av en trestamme med mønster fra barkbiller

Koronapandemien

Under koronapandemien vart den globale produksjonen og frakt av varer kraftig redusert. Mange bedrifter måtte permittere eller seie opp tilsette, for ikkje å tape pengar. Mange gjekk òg konkurs.

Mangel på råvarer og lågare produksjon førte òg til mindre behov for frakt. Det vart færre containerskip på havet, lastebilar på vegane og fly i lufta.

I det pandemien begynte å avta, auka etterspurnaden etter varer raskt, men det tok tid å byggje opp produksjonen igjen. Råvaremangel førte til forseinkingar i produksjonen, og mange leverandørar og produsentar har vore ute av drift.

Samtidig har det vore krevande å komme i gang igjen med transporten av varer. Hamnar, containerskip, lastebilar og fly må byggje opp logistikken på nytt.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
En graf som går nedover med corona ikon rundt
En graf som går nedover med corona ikon rundt

Krigen i Ukraina

Den russiske invasjonen av Ukraina i februar 2022 har hatt stor innverknad på både matvare- og oljeprisar i heile verda. Mykje av dette kjem av at Russland er ein stor eksportør av olje, og at Ukraina produserer store mengder korn. Men krigen førte òg til prisauke på andre varer. Det vart produsert mindre, men etterspurnaden var stor, og det vart vanskelegare å transportere varer.

En traktor sår på jordet i solnedgangen
En traktor sår på jordet i solnedgangen

Handelsboikott av Russland

For å markere motstand mot Russlands invasjon av Ukraina, bestemte mange land seg for å ikkje handle råolje frå Russland. Råolje trengst for å lage bensin. Mindre råolje på marknaden har ført til forseinkingar av produksjon og frakt. Bensinprisane har derfor stige raskt.

Verda får for lite korn

Ukraina er ein viktig leverandør av korn og poteter. Dei står for 30 prosent av bygg- og kveiteproduksjonen i verda. Dei har òg vore den største produsenten i verda av solsikkeolje. Medan krigen går føre seg, klarer ikkje ukrainarane å produsere, selje eller transportere varer. Tilgangen på varer har derfor vorte mindre, men etterspurnaden er like stor. Dermed går prisane opp.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av en pakke fra Russland som en hånd aviser
Illustrasjon av en pakke fra Russland som en hånd aviser

Men … straumen lagar vi vel sjølve?

Noreg produserer mykje straum, men vi beheld ikkje alt sjølve. Noreg har inngått kraftavtalar med dei skandinaviske landa, Tyskland, Nederland og Storbritannia. Noreg har dermed forplikta seg til eit samarbeid om fordeling av straum. Avtalane skal bidra til stabile straumprisar i medlemslanda.

Når straumprisane har blitt så høge i store delar av Noreg, var det fordi fleire ting skjedde på ein gong.

Elektrisk strøm fra solceller, vindmøller og vannkraft.
Elektrisk strøm fra solceller, vindmøller og vannkraft.

Færre kolkraftverk og krig i Europa

Mange europeiske land vel å bruke mindre kol og kjernekraft for å produsere straum. Dei satsar heller på vind- og vasskraft. Med lite vind og nedbør har dei produsert mindre enn normalt. I tillegg har krigen i Ukraina ført til at Russland ikkje leverer like mykje gass til Europa som før. Gass blir mellom anna brukt til oppvarming og matlaging. Dermed aukar etterspurnaden etter straum endå meir.

Les meir om produksjon av energi
Kullkraft verk som slipper ut damp i solnedgangen
Kullkraft verk som slipper ut damp i solnedgangen

Lite nedbør og kalde vintrar i Noreg

Lite nedbør og vind i Noreg har ført til mindre produksjon av straum her òg. Samtidig har kalde vintrar gjort at vi har brukt meir straum enn vanleg. Tilbodet vart lågare, og etterspurnaden auka. Dette, kombinert med situasjonen i Europa, har ført til dei høge straumprisane.

Kvifor er det ikkje same pris i heile Noreg?

I Nord-Noreg har det derimot vore gode vatn- og vindforhold. I nord har dei produsert mykje straum og hatt lågare prisar. Sidan Noreg er eit langstrakt land, lønner det seg ikkje å frakte straumen heilt frå Nord-Noreg til Sør-Noreg, eller til den europeiske marknaden. Nord-Noreg har derfor behalde straumen sjølv og hatt rekordlåge straumprisar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Bilde av kalde Lofoten med hav, fjell og hytter
Bilde av kalde Lofoten med hav, fjell og hytter

Kan vi ikkje berre
bruke meir oljepengar?

Noreg er eit av verdas rikaste land, og har mange pengar i oljefondet. Viss politikarane hadde delt fondet på alle innbyggjarane, så hadde kvar av oss fått over 1 million kroner – kvifor kan dei ikkje berre gjere det?

Bilde av Stortinget i Oslo, Norge
Bilde av Stortinget i Oslo, Norge

Frå priseksplosjon
til inflasjon!

Når varer og tenester går opp i pris, får vi ikkje lenger kjøpt like mykje for pengane våre. Dette blir kalla inflasjon. Når dette skjer, blir pengane våre mindre verdt. Når inflasjon skjer roleg og over tid, er det ikkje noko problem. Då rekk vi  å produsere meir, og dermed tene meir, i takt med prisstiginga.

Viss politikarane deler ut meir pengar frå oljefondet, går ikkje prisane ned. Det blir ikkje fleire varer å kjøpe, berre fleire som kan betale meir for dei same varene! Tenk deg at alle i Noreg hadde fått 1 million kroner på kontoen frå staten i morgon. Kva trur du hadde skjedd med bensinprisane då?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En gutt som fyller bensin/diesel
En gutt som fyller bensin/diesel

Oljefondet er sparebøssa vår

Viss vi tek ut for mykje pengar frå oljefondet på ein gong, ville vi hatt meir pengar. Men hadde vi eigentleg vorte rikare? Pengane ville raskt miste verdien sin. Folk hadde fått betre råd, men det hadde vore kortvarig. Prisane hadde vorte pressa endå meir opp, og inflasjonen hadde auka endå raskare.

En sparegris med lilla bakgrunn
En sparegris med lilla bakgrunn

Økonomi i ubalanse

Under straumkrisa bestemte politikarane i Noreg at innbyggjarane skulle få tilskot til straumrekninga. Mange synest politikarane burde gitt eit høgare tilskot, men det hadde eigentleg ikkje hjelpt noko særleg.

Viss dei bruker for mykje pengar på å få ned straumprisane – utan å auke produksjonen av straum – vil pengane berre bli endå mindre verd. Vi kan ikkje «bestille» meir straum ved å skru på meir vind eller nedbør. Vi kan heller ikkje bryte straumavtalar med andre land i Europa. Det vil i periodar vere mindre straum enn vi treng, uansett kor mykje pengar vi har.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Illustrasjon av ett helikopter som slipper ut penger til folk
Illustrasjon av ett helikopter som slipper ut penger til folk

Fanga i ein vond sirkel?

Vi ønskjer ein låg og jamn inflasjon for å unngå ein ustabil økonomi. Under koronapandemien brukte styresmaktene i mange land ekstra mykje pengar for å hjelpe innbyggjarane. Dette førte til ein global og rask inflasjon. Ein veit ikkje om inflasjonen vil stabilisere seg, eller om han vil føre til langvarig og ukontrollert vekst.

Blå mystisk sirkel
Blå mystisk sirkel

Kva no?

Prisen på matvarer, trelast, straum og bensin blir altså styrt av globale hendingar og frykt for inflasjon. Politikarane kan ikkje berre setje ned prisane eller bruke meir oljepengar. Det må meir langsiktige løysingar til.

Så kva tenkjer du? Kva kan vi gjere for å bidra til at prisane går ned?

Hvitt spørsmålstegn på blå bakgrunn.
Hvitt spørsmålstegn på blå bakgrunn.

Kjelder:

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images / NASA Climate Change – YouTube
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Images
    12. Getty Images
    13. Getty Images
    14. Getty Images
    15. Getty Images
    16. Getty Images
    17. Getty Images