Det sårbare demokratiet

Mange tek demokratiet for gitt, men demokratiet er ganske sårbart. Fleire land i verda opplever at ein går bort frå folkestyre til meir autoritære og diktatoriske styresett. Men finst det andre måtar å skape folkestyre på enn dagens demokrati?

Accessibility icon Det sårbare demokratiet

Blir det færre demokrati?

Det siste tiåret har det vore økonomiske kriser og misnøye med den politiske leiinga i fleire demokrati.

Fleire stader er det enkeltpersonar eller små grupper som har den politiske styringa. Dette blir kalla autokrati. Folka mistar høvet til å delta som i eit demokrati.

Lita støtte

Stadig fleire sluttar å bruka stemmeretten sin og engasjerer seg ikkje politisk. Støtta til demokratiet er på sitt lågaste sidan andre verdskrigen.

Kva vil styre oss?

Blir demokratiet borte? Kva vil det då blir erstatta av?

Vil det kanskje erstattast av diktatursom i førre hundreår? Då var det nokre få som bestemde det aller meste.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
En mann styrer mange mennesker med tråder.
En mann styrer mange mennesker med tråder.

Lærer vi noko av historia?

Dei fleste ønskjer seg eit roleg liv der dei bestemmer over seg sjølv. Likevel er det mange som ikkje har det slik. Ting som skjer i verda i dag, har hendt før.

Har me eigentleg lært noko av historia?

Ulike styreformer

Det finst meir vanlege styreformer enn demokratiet vårt.

Mange land og område blir styrt som diktatur, anarki og meritokrati. Dei som styrer, blir kalla oligarkar, despotar og diktatorar. Felles for dei er at dei har makta ganske åleine.

Diktatorar og oligarkar

Eit diktatur blir oftast styrt av éin person.
Under 2. verdskrig styrte Adolf Hitler åleine.

I eit diktatur har ikkje folket noko dei skulle ha sagt. Ein diktator er ofte ein brutal og valdeleg leiar.

Oligarkar er ei gruppe menneske som styrer diktaturet saman.

Anarki og meritokrati

Nokre land blir styrt som eit anarki. Då blir samfunnet styrt av folk i samarbeid, og ikkje av nokre få utvalde personar.

Er du ein av dei med spesielle evner og ferdigheiter? Då kunne du styrt i den sjeldne styreforma, meritokrati.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
En overdimensjonert rød mann ser ned på en stor folkemengde.
En overdimensjonert rød mann ser ned på en stor folkemengde.

Demokratiet i Athen

Demokratiet i Athen likna meir på ein eksklusiv herreklubb. Det var berre 10 prosent av innbyggjarane som fekk bestemma, og kvinner og slavar hadde ikkje stemmerett.

Var dette då eit demokrati?

Mennene med stemmerett møttest nokre gonger i månaden for å stemma over saker. Dei stemde ved å putta farga steinar i ei krukke.

Lite kontroll med makta

Politiske partier fantes ikke, og ingen torde å si imot. De som laget lovene, kunne begå lovbrudd uten å risikere straff. Dette var langt unna det demokratiet vi har i Norge. 

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En mann står i et tempel og snakker med en gruppe menn.
En mann står i et tempel og snakker med en gruppe menn.

Den korsikanske grunnlova

Korsika er ei øy utanfor Italia. I mange år vart folket der styrt av andre land. Folka vart lei av dette og kjempa for å bli frie. Til slutt klarte dei det.

På Korsika ville dei at alle kvinner og menn skulle vera med og bestemma. Det skulle dessverre ikkje vara meir enn 14 år.

I 1769 invaderte franskmennene Korsika og fjerna demokratiet.

📷  Hamneområde frå Bonifacio på Korsika.
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Havneområde på Korsika med mange båter og en festning.
Havneområde på Korsika med mange båter og en festning.

Demokratia blomstrar

Demokrati vart ein meir og meir populær styreform på midten av 1800-talet. Folk lærte å lesa, dei utdanna seg og ville vera med og bestemma.
Folka ville ikkje haldast utanfor politikken.

Når mange vel å bruka stemmeretten sin, blomstrar demokratiet.

Demokratia voks fram i tre fasar:

  • I 1850-åra fekk nesten alle kvite menn i Amerika stemmerett.
  • I 1962 var det 36 demokrati.
  • Nærare vår tid forstod fleire og fleire land at demokrati var det beste.

Etter 2. verdskrig fekk folk større tru på demokratiet. Italia, Tyskland og Japan hadde tapt krigen. Dei hadde vore styrt av brutale leiarar. Folka fekk ikkje vera med og bestemma.

Mange land ønskte ikkje slike leiarar og oppretta demokrati. På 2000-talet trudde ein at demokratiet hadde komme for å bli.

📷  EU er eit døme på eit demokratisk system.
Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Mange mennesker på vei i samme retning.
Mange mennesker på vei i samme retning.

Mange demokrati forsvann

Mange meinte at demokratiet var det beste. Likevel var det fleire land som gjekk tilbake til diktatur. Det betyr at éin person bestemmer veldig mykje.

Etter 1. verdskrig (1914-1918) forsvann halvparten av demokratia.

📷  Sovjetunionen var eit diktatur under Vladimir Lenin (1917-1924) og Josef Stalin (1924-1953). På bildet ser vi Sovjetunionens flagg som vart brukt mellom 1923-1991.
Sovjetunionens flagg
Sovjetunionens flagg

Korleis går det med demokratiet i dag?

Færre deltek i demokratiske val. Stoler dei ikkje lenger på politikarane? Kva kan grunnen vera til det?

Er det ikkje demokratiet som skal løysa klimaproblem, stansa krig og hjelpa flyktningar? Er ikkje demokrati den beste styringsforma for alle?

En politikonstabel i forgrunnen med en brennende bil og en folkemengde i bakgrunnen.
En politikonstabel i forgrunnen med en brennende bil og en folkemengde i bakgrunnen.

Korleis får nokon makta?

Før i tida kunne militæret overta makta med eit kupp. Statsleiarar og politikarar vart avsette og fengsla. I dag er ikkje dette så vanleg. Overtaking av makt kan heller skje med intern oppløysing.

Den som vil overta makta, må dermed overtala folk til å støtta dei. Ofte med truslar, løfte og påskjønning. Eit døme på dette er Adolf Hitlers veg til makta på 1930-talet.

Hitler vann makta

Hitler prøvde seg på eit kupp i Tyskland i 1923. Han mislykkast og forstod at han måtte jobba annleis. Han skapte eit stort og mektig politisk parti.

Partiet voks gradvis og fekk 37 prosent av stemmene i 1932. Hitler sanka stemmer ved å seia at han skulle redde folket frå fattigdom og nød. Han hadde funne ein måte å vinna folkets stemme på. Hitler fekk makta gjennom intern oppløysing.

Riksdagsbrannen

Riksdagsbygningen (Stortinget) i Tyskland byrja å brenna i februar 1933. Då hadde Hitler allereie vorte statsleiar.

Hitlers motstandarar fekk skulda for brannen, og alle parti utanom nazipartiet vart forbode. No hadde Hitler og partiet hans fullstendig kontroll over Tyskland.

📷  Riksdagsbrannen i 1933.

Utnyttar den økonomiske krisa i landet

Flere andre statsledere har brukt Hitlers måte å få makt på.

Politiske ledere i Tyrkia, Russland og Nicaragua har utnyttet situasjonen i landet. De har brukt økonomisk krise, innvandring og misnøye for å vinne valg og skaffe seg makt.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
Riksdagen i Berlin brenner 1933.
Riksdagen i Berlin brenner 1933.

Vegen til makta

Korleis skaffar slike leiarar seg makt gjennom indre oppløysing?

  • Dei tek makt over domstolane. Vel ut eigne dommarar. Då kan ingen dømma dei for noko ulovleg.
  • Dei tek kontroll over media. Får dei til å støtta seg sjølv og skriva negativt om andre.
  • Endre valreglane. Lagar reglar som gjer at deira parti vinn.

KvIfor vel ein slike leiarar?

Mange land opplever dårleg økonomi og høg arbeidsløyse. Folk ser inga framtid for seg sjølv eller familien sin. Då er det ikkje noko rart at dei vel politiske leiarar som kan få landet ut av krisa.

Me kallar det å vera populistisk. Då lovar politikarane at alt skal bli betre viss folk stemmer på akkurat dei.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Mann med dress trekker et sceneteppe med godt vær for å dekke over det dårlige været.
Mann med dress trekker et sceneteppe med godt vær for å dekke over det dårlige været.

Kan vi sjå for oss andre system?

Kan teknologi overta for demokratiet? Er det mulig for datamaskiner å styre et helt samfunn?

Kan vi stole på maskinene?

Me kan ikkje stola hundre prosent på teknologi og data. Det skjer feil som kan føra til store konsekvensar.

Datamaskiner har heller ingen kjensler. Dei kan derfor ikkje avgjera om noko er moralsk rett eller gale.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Podcast: «Kan maskiner ha sjel?»
Robot står og tenker med med høyre hånd på haka og med vektskåler og en dommerhammer i bakgrunnen.
Robot står og tenker med med høyre hånd på haka og med vektskåler og en dommerhammer i bakgrunnen.

Korleis skal vi få til eit reelt folkestyre?

Me kan delta i eit demokrati på fleire måtar. I Noreg har me kommune- og stortingsval. Det blir kalla representativt demokrati.

Det er fordi me vel kva politikarar som skal representera våre meiningar. Men dei representerer ikkje berre deg. Det er mange som har stemt på den same politikaren. Då må vedkommande ta omsyn til meiningane til mange.

Folkeavstemmingar

Ein annan måte å delta på er ved direkte demokrati.

Det er ei folkeavstemming der alle kan avgjera om ei konkret sak. Eit døme var då me i 1972 og 1994 skulle velja om Noreg skulle bli medlem av EU.

Direkte demokrati

Tenk deg at du skulle vera med og styra samfunnet saman med alle i Noreg. Det kan vera vanskeleg.

Det vil vera mange saker å lesa og setja seg inn i. Du må vera med og ta avgjerder om mange vanskelege ting. Hadde du klart det?

Kanskje du då kunne fått hjelp av teknologien. Kanskje kunstig intelligens?

Ei digital utgåve av deg sjølv

Kva om du fekk ei digital utgåve av deg sjølv – ein avatar som skulle vera din digitale «stortingsrepresentant».

Avataren måtte då kjenna dine haldningar og verdiar. Alle avgjerder han tok, var basert på dine meiningar. Då ville me sloppe å velja ein politikar som skulle avgjera noko på vegner av veldig mange.

Verkar ikkje tanken om ein avatar freistande?

Heilt sikkert, men teknologien har ikkje komme langt nok. Kven skulle ha programmert og halde ved like avataren? Kven skulle sikra han mot angrep utanfrå?

Kunne me stolt på at han alltid meinte det same som du?

Forrige avsnitt

1 / 5

Neste avsnitt
Syv avatarer sitter på stoler i en ring og samtaler med hverandre.
Syv avatarer sitter på stoler i en ring og samtaler med hverandre.

Demokratiet som styreform

Til no i historia har aldri to demokrati kriga mot kvarandre. Det viser at demokrati er den beste styreforma me har så langt. Det åleine burde vera nok til å bevara det.

Kva anna med demokratiet gjer det verd å ta vare på, tenkjer du?

For å bevara demokratiet må folk visa interesse og delta. Det er alles ansvar.

Stortinget
Stortinget

Demokrati i verda

Grafen viser ulike styreformer i verda frå 1789 til 2021.

Liberale demokrati: Demokratiske val der folket vel kven som skal styrte landet. Eit liberalt demokrati handlar om at kvart menneske har mange rettar.

Valde demokrati: Det blir halde demokratiske val. Her har ikkje folket like mange rettar som i liberale demokrati.

Valde autokrati: Innbyggjarane får delta i val, men får ikkje lov til å ha eigne meiningar. Då kan valet verka meiningslaust.

Lukka autokrati: Innbyggjarane får ikkje delta i nokon val på dei politiske leiarane i landet.

Kjelder:

 

  • Thorsen, Dag Einar: autokrati i Store norske leksikon på snl.no. Henta 24. august 2022 frå https://snl.no/autokrati
  • Gursli-Berg, Gunhild: Leviathan i Store norske leksikon på snl.no. Henta 24. august 2022 frå https://snl.no/Leviathan
  • Hovde, Kjell-Olav; Svensson, Palle; Thorsen, Dag Einar: demokrati i Store norske leksikon på snl.no. Henta 24. august 2022 frå https://snl.no/demokrati
  • Holm-Hansen, Jørn; Berg, Ole T.: oligarki i Store norske leksikon på snl.no. Henta 24. august 2022 frå https://snl.no/oligarki
Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
    9. Getty Images
    10. Getty Images
    11. Getty Images
    12. Getty Images
    13. OWID