Eldre litteraturhistorie på null komma niks:
Del 1: Norrøn tid
Kvifor skal du lese om skalden Gunlaug som ofra livet for si store kjærleik Helga? Eller om fantasiane til den forvirra riddaren Don Quijote? Kva er vitsen med å lese eldgamle salmar om himmel og helvete? Eller komedien om stakkaren Jeppe som omtrent drikk seg i hjel? Alle desse tekstane er fleire hundre år gamle. Held det ikkje å lese litteratur frå vårt eige århundre?
Magisk bok ligger åpen på et skrivebord med stabler av bøker på hver side, og sidene i boka lyser.
Eldre tekstar kan lære
oss mykje om fortida
Eldre tekstar kan lære oss mykje om samfunnet på den tida dei vart skrivne. Eldre litteratur er som ein nøkkel til å forstå kva idear, tankar og verdiar som var viktige den gong. Vi blir kjende med menneske som voks opp under andre forhold enn vi gjer no.
Gulnet papir, blekkhus og en fjærpenn ligger på et gammelt trebord.
Litteratur blir delte inn
i historiske periodar
Eldre litteratur blir delte inn i ulike litteraturhistoriske periodar. Dei ulike periodane vart prega av tankane i den tid og syn på verda. Mange av desse kjenneteikna finn ein òg i kunst, musikk og arkitektur.
Dette er den første teksten i serien «Eldre litteraturhistorie på null komma niks», og den omhandlar den norrøne tida.
Norrøn tid – vikingar, plyndring … og vakker litteratur?
Året er 793. Eit skip med tøffe nordiske vikingar plyndrar hjelpelause munkar i eit kloster. Staden er Lindisfarne utanfor kysten av England. Dette blir rekna som starten for det vi kallar vikingtida. Vikingtid? Norrøn tid? Ikkje la deg forvirre. I vikingtida skreiv og snakka dei norrønt. Eit gammalt språk som ikkje blir lenger brukt. Den norrøne tida varte frå rundt 860 til 1350 e.Kr. Historiene, kvada og dikta vart ofte skrivne ned lenge etter at dei vart framførte munnleg. Dei var både innhaldsrike og vakre.
Litterært miljø på Island
På 1200-talet var det eit litterært miljø på Island. Der skreiv kjende og ukjende forfattarar ned den eldre, munnlege litteraturen. Det meste av litteratur frå norrøn tid er skrive av islendingar. Er ikkje det litt rart? Men Island og Noreg hadde nesten likt språk og kultur. Mange nordmenn busette seg på Island i det som vart kalla landnåmstida.
1 / 2
Vikingskip på vannet i et mystisk slør av tåke.
Den norrøne litteraturen
På 1100 og 1200-talet skreiv dei tekstane på norrønt språk. Dette blir kalla norrøn litteratur. Det er mykje litteratur frå denne perioden. Den kanskje aller mest kjende sjangeren er sagalitteraturen. Saga betyr forteljing.
Mange ulike sagaer
Det finst mange ulike sagaer. Islendingesagaene handlar om islandske heltar og familiar som var i konflikt med kvarandre.
Den kanskje aller mest kjende er “Sagaen om Gunlaug Ormstunge”. Det er ein tragisk kjærleikshistorie. Den handlar om skalden Gunlaug og kampen hans for si store kjærleik Helga. Andre kjende islendingesagaer er “Sagaen om Egil Skallagrimsson” og “Njålssaga”.
Kongesagaene
Ein annan kategori innanfor sagalitteraturen er kongesagaene. Desse handlar kanskje ikkje så overraskande om norske kongar. «Heimskringla» vart skrive av Snorre Sturlason og handlar om 17 norske kongar. Ei anna saga heiter «Kongespegelen». Det er ein samtale mellom kongen og sonen hans. Den formidlar viktig kunnskap om korleis ein skulle oppføre seg for å vere eit ordentleg menneske.
1 / 3
Nærbilde av en viking med brillehjelm, løftet sverd og bjørnefell.
Tusen år gamle visdomsord
I tillegg til sagalitteraturen finst det ein heil haug med dikt om gudar og heltar. Håvamål er ei samling med visdomsord skrive som dikt. Eit døme på eit dikt er: «Har du ein venn og trur vel om han, så gjest han ofte, for kratt gror til og gras blir høgt på vegen som ingen går.» Vi tenkjer vel sånn om vennskap i dag òg, eller?
Klokskap og ære
Dikta frå norrøn tid fortel oss mykje om korleis vikingane såg på livet, og kva verdiar dei sette høgt. Klokskap, vennskap, fornuft, ære og lojalitet var verdiar dei ofte skreiv om.
1 / 2
En gjeng med vikinger sitter rundt et leirbål og har det hyggelig sammen.
Kvifor les vi norrøn
litteratur i norskfaget?
Sagaene, dikta og kvada kan fortelje oss mykje om historia vår. Det gir oss verdifull kunnskap om kvardagen til menneske i Noreg for over 1000 år sidan. Det handlar om vikingtokt, store slag og ærefulle slekter. Men også kjensler og problem vi kan kjenne oss igjen i. Det handlar om å vere menneske. Vere forelska i den jenta ein kanskje aldri får. Eller bli svikta av ein nær venn ein stolte på. Rykte og status og behovet for å vere eit menneske andre snakkar godt om.
Vi har grunn til å vere stolte!
Dessutan er sagalitteraturen ein rik og innholdsrik del av verdslitteraturen. Noko vi nordmenn virkeleg har grunn til å vere stolte over!
1 / 2
Nærbilde av en grå stein med norrøne runer.
Vart du nysgjerrig på andre
litteraturhistoriske periodar?
Åpen bok ligger på et skrivebord med stabler av bøker på hver side, og sidene i boka avgir et skinnende lys.
Kjelder:
- Ryste, Marte Ericsson; Jørstad, Jonas; Tjernshaugen, Andreas; Pihl, Roger: Lindisfarne i Store norske leksikon på snl.no. Henta 7. februar 2023 frå http://snl.no/Lindisfarne
- Nordbø, Børge: Håvamål i Store norske leksikon på snl.no.
Henta 7. februar 2023 frå http://snl.no/Håvamål
- Nordbø, Børge; Venås, Kjell; Magerøy, Hallvard; Thorvaldsen, Bernt Ø.: norrønt i Store norske leksikon på snl.no. Henta 7. februar 2023 frå http://snl.no/norrønt
Bilde- og videorettar:
-
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
Getty Images
-
